Adabiyotshunoslik kafedrasi

XVIIIasrturkmanadabiyotidagiyo‘nalishlar. XVIIIasroxiriXIXasrboshlaridayashabijodetganturkmanshoirlariSaidiy, MiskinQilich, ZeliliykabishoirlarMaxtumqulian’analarinidavomettirdi.

TurkmanadabiyotiningXIXasrdagiyirikvakillaridanbiriMo‘llanapasbo‘lib, uningijodiXIXasrningbirinchiyarmigato‘g‘rikeladi. Shoirijodidaxalqningchekkanog‘irturmushi, ocharchilik, kambag‘allikningmashaqqatlario‘zaksinitopgan. Mullanapasturkmanxalqiningeronbosqinchilarigaqandayurusholibborganliginio‘zshe’rlaridamahoratbilanko‘rsatadi. Turkmanpoeziyasigaijtimoiymotivlarnikiritdi, xalqqo‘shiqlarigayaqinvazndashe’rlaryozdi. Dialogtarzidagiaytishuvlarhamshoirshe’riyatidaanchaginadir.

Mullanapasningukasidong‘iketganbaxshibo‘lgan. Uning repurtuarida ko‘plab xalq dostonlari bo‘lgan. Mullanapas ham ba’zan qo‘liga soz olib, minglab misralarni kuyga solib xalq orasida kuylab yurgan.

Shoirning «Gelmisham» dostonida dunyoviy sevgining hamma narsadan ustun ekanligi aks ettirilgan. Bu lirik dostonda bir ajoyib go‘zal qiz bilan Napas nomli o‘smirning haqiqiy pokiza muhabbati kuylangan. Qizning jonini olish uchun samodan tushgan farishta Azroil uning go‘zalligi, ma’sumaligini ko‘rib, bu ishni bajarmay qaytadi. Bundan g‘azablangan Xudo boshqa bir farishtani yuboradi. U ham bu ishni bajarishga ko‘ngli bo‘lmaydi. Keyin Xudo bu ishni bajarishga ko‘plab uz noiblarini, yaqinlarini yuboradi. Lekin bularning barchasi bu ishlarni bajarishni rad qiladi. Hatto Luqmoni hakim ham bu masalada xudoning aytganini qilolmasligini bildiradi. Shundan keyin Xudoning o‘zi Arshi a’lodan tushib, bu qizni ko‘rib, uning husni va malohatiga qoyil qoladi. Unga uzoq umr, baxt saodat, sevgi-muxabbat baxsh etadi. Bu bilan shoir haqiqiy insoniy, pokiza muhabbatni targ‘ib qiladi.

Shoirning «Bobo Ravshan» va «Zuhra va Tohir» kabi dostonlari ham katta mahorat bilan yozilgan. “Zuhro va Tohir” dostoni esa, o‘zbek dostonlaridan shu nomli doston syujetiga o‘xshasa-da, undan o‘z originalligi bilan farqlanadi. Doston oxirida Tohir-Zuhrolar Alloh qudrati bilan tirilib, dushmanlarga qarshi kurashadi va maqsadlariga yetadi. Bu bilan shoir pok dunyoviy sevgi o‘lim ustidan g‘alaba qilganligini ko‘rsatib berdi. Umuman shoir asarlarida optimistik ruh ustun turadi.

Shu davrda yashagan turkman shoirlaridan biri Kaminadir. U ajoyib lirik va satirik she’rlar muallifi sifatida turkman adabiyoti tarixida iz qoldirgan. Uning she’rlari xalq orasiga shu qadar singib ketdiki, natijada ular xalq og‘zaki ijodiga aylanib ketdi. Kaminaning nomi Mashrab, Nasriddin Afandi nomiga o‘xshab turli rivoyatlarning, latifalarning bosh qahramoniga aylanib qoldi. U xalq latifalarida tadbirkor, dono, qahramon sifatida gavdalanadi. Shoir o‘z davrining turli illatlarini, poraxo‘r va tovlamachi amaldorlarni, ruhoniylarni qattiq tanqid qiladi. Ma’lumki, shoirning asli ismi Muhammad Vali bo‘lib, «Kamina» uning taxallusidir. Bu «kamtarlik, kambag‘allik» kabi ma’nolarni anglatadi. U Buxoro va Xiva madrasalarida o‘qigan, lekin yo‘qchilik tufayli tahsilni oxiriga yetkaza olmagan. Shoir o‘z umr yo‘ldoshi Qurbonbaxt vafoti munosabati bilan yozgan marsiyasida juda og‘ir hayot kechirlanligini ham aytib o‘tgan. Buni shoir «G‘ariblik» nomli she’rida ham tasdiqlagan:

Qashshog‘ligim yildan yilga avj olar,

G‘aribning yuziga kim kulib boqar.

Chopishsam, bahslashsam, kurashsam yiqar,

O‘ynashsam, o‘yinda yutar g‘ariblik.

Kamina der: bir kuni kelar shum o‘lim,

Birovga to‘y, bayram, birovga zulm.

Qayg‘urma, injilma, sabr ayla ko‘nglim,

Kelibdir, bir zamon o‘tar g‘ariblik.

Shoir turkman adabiyoti tarixida kuchli satirik shoir sifatida mashhurdir. Uning ko‘plab she’rlarida o‘zi yashagan davrning illatlari, adolatsiz tuzum, pastkash amaldorlar qattiq tanqid qilingan.

Kamina yaratgan asarlarning yana bir qismi ishqiy-intim xarakterga ega. Shoir bu she’rlarida o‘zidan oldingi o‘tgan turkman shoirlarining an’anasini davom ettirdi. Ayollardagi vafodorlik va sadoqatni kuyladi, ularni oilaning baxti, xonadonning sultoni deb atadi. Shoirning «Urgulay», «Yaxshi kelin», «Yonimga» she’rlari fikrimizning isboti bo‘la oladi.

Keldi qalam qoshli yor,

Ishva bilan yonima.

Kipriklari damba-dam,

Nashtar tiqar jonima.

Men dedimki: «Jon talash,

Ko‘zdan oqar qonli yosh.

Boqmading-ku, bag‘ri tosh,

Xoli parishonima!»

Shoirning shunga o‘xshash ko‘plab she’rlariga kuy bastalanib, ular o‘zbek xofizlari tomonidan ham ijro etilib kelinmoqda. Shoirning nomi bilan bog‘liq xalq orasida ko‘plab latifalar ham mavjud. Bular Mashrab, Mushfiqiy haqida to‘qilgan latifalar bilan bir qatorda turadi.