Adabiyotshunoslik asoslar

NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Badiiy obraz haqida ma’lumot bering. 
2. Badiiy obraz xususiyatlari. 
3. Badiiy obraz turlari. 
4. Obraz va obrazlilik. 
5. To`qima obraz. 
6. Obrazning yaratilishiga ko`ra turlari. 
7. Obraz turlariga misollar keltiring. 
8. Lirik obraz. 
9. Dramatik obraz. 
10. Obraz va obrazlilik. 
TAYANCH IBORALAR: 
1. Badiiy obraz. 2. Obraz xususiyatlari. 3. Obraz turlari. 
4. Obraz va obrazlilik. 5. Obrazlar tasnifi. 

---

ADABIYOTLAR: 
1. I.Sultonov. Adabiyot nazariyasi. T., 1980. 
2. T.Boboev. Adabiyotshunoslikka kirish. T.. 1980. 
3. N.SHukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish. T.,1980. 
SHe’RSHUNOSLIK ASOSLARI 
R e J A: 
1. SHe’riy nutqning asosiy xususiyatlari. 
2. SHe’rning asosiy komponentlari. 
3. Qofiya va uning turlari. 
Inson qadimlardan o`z fikrini ta’sirli qilib ifodalsh, nutqdagi asosiy maqsadni 
tashuvchi so`zga asosiy zarbni berib, murojaat qilishga ehtiyoj sezgan. Bu bilan inson 
o`zi aytmoqchi bo`lgan fikrinigina ifodalab qolmasdan, o`z his-tuyg`ulari, quvonch 
va iztiroblarini ham qo`shib ifodalamoqchi bo`lgan. Ma’lum ritmga solib aytilgan 
nutq uning mehnatini engillashtirgan. Qadimgi dehqon bug`doy yancha turib, 
ho`kiziga qarab: 
Hayda, ho`kizim, hayda, 
Somoni o`zingga foyda,- 
deb kuylar ekan, bu bilan u qo`shiq aytib, ruhini engillashtirmoq-chigina bo`lgan 
emas, balki shu qo`shiqni aytmasam ish unumli bo`lmaydi, uning vositasida tabiat va 
jamiyat hodisalari, mehnat jarayonlari hamda odamlararo munosabatlarga ta’sir 
ko`rsatmoqchi bo`lgan. 
Aristofanning «Tinchlik» komediyasida hammollar birgalikda og`r yukni erdan 
siljitar ekanlar, 
O, eyya, eyya, eyya, vot! 
O, eyya, eyya, eyya, vsyo! 
deb kuylaydilar. Bu qo`shiq kishilarni jamoa bo`lib mehnat va kurashga birlashtiradi. 
SHe’riy nutq ana shunday zaruriyat natijasida kelib chiqqan. 
Lirik poeziya badiiy turlar o`rtasida alohida o`rin tutadi. SHe’r badiiy ijodning 
eng qiyin va murakkabligi bilan ajralib turuvchi sohasidir. SHe’riy nutq emotsional, 
ta’sirli nutqdir. SHe’r shoirning atrof borliqdan ta’sirlanishi natijasi bo`lib, uning 
o`zgacha jilo topib Shakllangan fikr-tuyg`ularidir. SHe’rni «na aytib berish va na 
izoh qilish mumkin, lekin uni shoir qalamidan qanday chiqqan bo`lsa xuddi shunday 
o`qib berish bilan ikkinchi odamda ta’sir qoldirish mumkin»,- deydi V.G.Belinskiy. 
SHe’rda fikr, his-tuyg`u siqiq Shaklda, yorqin, musiqiy ifoda etiladi. SHe’riy asarda 
hayotning ob’ektiv manzarasi aks ettirilmaydi, aks ettirilsa ham, u asosiy bo`lmaydi. 
SHe’riy asar voqeaning o`zi emas, ung munosabat, uning muallifda, shoirda 
qo`zg`otgan ta’siri, hayajonidir. 
SHe’riy nutq vazn talabi bilan ma’lum tartibga solingan, ritmli, ohangdor 
nutqdir. SHe’r tuzilishi she’riy nutqning ma’lum o`lchovda tuzilishidir. 
Nasr she’rdan nutqdagi so`zlarning erkin joylashuvi bilan farq qiladi. SHe’riy 
nutq nasriy nutqdan so`zlarning ritmik uyushtirilganligi bilan farq qiladi. 
SHe’riy nutq ritmik o`lchovga solingan bo`adi. Unda umumiy ritmik bo`laklar, 
tovushlar, uzun-qisqa hijolar bor, urg`uli-urg`usiz bo`g`inlar ma’lum tartibda 
takrorlanadi. 

---

SHe’rda ohang muhim o`rin egallaydi. SHe’riy nutq siqiq, ixcham, g`oyaviy-
hissiy, ifodali bo`ladi. SHe’riy nutqda g`oyaviy mazmun faqat yorqin manzara va 
obrazlar vositasidagina ochilmasdan, so`zning tovush jihatdan tashkil etilishi 
(evfoniya), so`z va obrazlarni o`ziga xos ravishda joylashtirish (poetik sintaksis), 
hissiy ifodalilik va mukammallik yordamida ham ochiladi. 
BO`G`IN - har qanday she’rning asosini tashkil etadi. Bo`g`in she’riy nutqdagi 
dastlabki bo`lak bo`lib, bir nafas bilan aytiladigan tuvushlar guruhidir. Bir so`z bir 
necha bo`g`ingacha bo`lishi mumkin. Oz bo`g`inli so`zlar she’riyatda ayniqsa faol 
bo`ladi. CHunki ular yordami bilan rang-barang turoq tovlanishlari yaratish 
imkoniyati tug`iladi. 
Bo`g`in nasrda ham bor, biroq nasrda bo`g`inning aytarli darajada ahamiyati 
yo`q. SHe’riy nutqda esa bo`g`in ritm yaratuvchi asosiy unsur sanaladi. Ritm yaratish 
uchun bo`g`inlar ma’lum tartibda guruhlanishi kerak. 
Bo`g`inlar guruhlanishi jihatidan yopiq, ochiq, qisqartirilgan va belgisiz 
bo`ladi. Masalan, va-tan, va-zn, GES (va - ochiq bo`g`in, tan-yopiq bo`g`in; GES -
qisqartirilagn bo`g`in; zn- belgisiz bo`g`in). 
Sifat jihatidan bo`g`inlar uzun, qisqa, urg`uli, urg`usiz bo`ladi. Bo`g`inlarning 
ana shu xususiyatlaridan qaysinisiga asoslanishiga qarab bir nechta she’riy sistemalar 
mavjud. Masalan, barmoq tizimi bo`g`inlarining soni, miqdoriga asoslanadi, aruz 
sistemasida bo`g`inlarning uzun-qisqaligi, tonik sistemada urg`uli yoki urg`usizligi 
asosiy o`rin egallaydi va she’rni yaratuvchi asos bo`lib qoladi. Hijolarning tartibi va 
miqdori barmoq sistemasida turoqni, aruzda ruknni keltirib chiqaradi.
SHe’riyatdagi bo`g`in har doim ham grammatikadagi bo`g`inga teng 
kelavermaydi.
RITM - she’rni tashkil qiluvchi muhim komponetlardan biridir. Mehnatda, 
harakatda ritm bo`ladi. Biroq har qanday harakat ritm yaratavermaydi. Ritm yaratish 
uchun harakatda muayan qism yoki o`lchov izchil takrorlanishi kerak. Ritm mehnatni 
engillashtiradi, insonga ruhiy ozuqa beradi. Ritmli nutq ta’sirli bo`ladi. SHuning 
uchun Aristotelp ritmli nutqni «zinnatli nutq» deb aytdi. Poeziyaning ilk 
bosqichlarida mehnat qo`shiqlari bevosita ana shu ritmik undovlarni o`zida aks 
ettirgan. Keyinchalik bunday ritmik sadolar mehnat va san’atning boshqa turlaridan 
airalib chiqib she’riy nutqqa asos bo`ladi.
Ritm she’riy nutqning muhim xususiyatlaridir. Ritmsiz she’r bo`lmaydi.
Ritm bu muayyan bo`laklarning monand ravishda takrorlanishidan hosil 
bo`ladigan zarb, ohang, musiqadir. SHe’rda turoq, misra va bandlarning bir xil 
o`lchov va miqdorda takrorlanishi ritmni hosil qiladi.
Ritm jumlaga teng emas. SHe’riy qatorda bir emas bir nechta jumla bo`lishi 
mumkin. Bir jumlaning bir qismi bo`lishi ham mumkin. 
Ritm nutqqa ko`tarinkilik bag`ishlaydi, uni oddiy so`zlashuv nutqidan 
farqlaydi. Ritmning o`zi ma’no anglatmaydi. SHe’rda boshqa vositalar bilan 
birgalikda, ritm poetik fikrni ochish vositasi bo`ladi. SHe’rda ritm vositasi bilan ham 
obraz yaratiladi. Ritm mazmunni ochish vositasi bo`ladi. Lekin ritmning o`zi bilan 
mazmunni berishga urinish to`g`ri emas. SHe’rda narsalarning ritmini berishga 
urinish Shaklbozlik (formalizm)ga olib keladi. Masalan,