Adabiyotlar sharxi

ASOSIY QISM
2.1. KECHPISHAR SHOLI NAVLARIGA TAFSIV
Kechpishar sholi navlarini Toshkent viloyati sharoitida 25 aprel, 5 va 15 maylarda ekilganda yer ustki qismini shakllanishi davrida aprel-may oylarida havoning o’rtacha harorat 17,0-22,7°S namligi esa 44-61 foiz yog’ingarchilik miqdori esa 14,6-52 mm ni tashkil etadi. Bu iqlim sharoiti kechpishar sholi navlarining biologik talabi, darajasida bo’lishi o’simliklarni jadal o’sib rivojlanishini ta’minladi.
Kechpishar sholi navlarini Xorazm viloyati sharoitida 30 aprel, 10 va 20 maylarda ekilganda yer ustki qismini shakllanishi davrida aprel-may oylarida havoning o’rtacha harorat 16,7-24,4 °S namliga esa 43-61 foiz yog’ingarchilik miqdori esa 13,6-44,9 mm ni tashkil etadi. Bu iqlim sharoiti kechpishar sholi navlarining biologik talabi, darajasida bo’lishi o’simliklarni jadal o’sib rivojlanishini ta’minladi.
Madaniy ekinlarda ayniqsa sholining o’sish va rivojlanishi uchun kundalik havo harorati +12+14°S dan kam bo’lmasligi kerak. Bu harorat ushbu mintaqalarda aprel oyining oxirida boshlanib – oktyabr oylarining ikkinchi 10 kunligigacha davom etib, 180 kunni tashkil qiladi.
Demak, tajriba o’tkazilgan joy iqlim sharoiti kechpishar sholi navlarini yetishtirish uchun eng qulay ob-havoga ega ekanligiga barcha asoslar mavjuddir. Bunday sharoit sholining kechpishar navlarini ekib qo’shimcha hosil olishga to’liq imkon beradi.
Respublikamizning iqlim sharoitida kun uzunligi har xil, qishda juda qisqa va qattiq sovuq, yozda esa o’ta issiq va nihoyatda uzun bo’lganlagi uchun sholi bahorda ekilib kuzda pishishga tabiiy majburan (avlod qoldirish uchun) moslashgan, ya’ni rivojlanishini sharoitga qarab o’zgartirgan.
Bizda sholi ekish boshlanadigan aprel oyining ikkinchi yarmida kun uzunligi 13,5 soat atrofida bo’lib, eng uzun kun 20-22 iyunlarda 15,1 soat va sholi o’rib olinadigan sentyabr oyi o’rtalarida 12,5 soatni tashkil etadi Barg qinidan asosiy ro’vakning chiqishini boshlanishi bilan belgilanadi. SHolida ro’vaklash va gullash vaqt bo’yicha bir-biriga to’g’ri keladi. SHuning uchun ular qo’shiladi. SHu kuni yoki kelgusi kuni ro’vakning yuqori qismidagi boshoqchalar gullay boshlaydi. Bu faza ro’vakning pastki boshoqlari gullashi bilan tugaydi. Gullar ochiq va yopiq holda changlanadi. O’zbekistonda sholi gullari ochiq holda changlanadi. Gullar kunduzlari ochiladi, bulutli, salqin havoda kunning ikkinchi yarmida ochiladi. Ochiq, quyoshli havoda gul qipiqlari 5- 10 minut davomida ochiladi va 1-2 soat davomida ochilib turadi va keyin yopiladi. Ro’vakning gullashi uchun optimal harorat 27-28 0S, havoning nisbiy namligi 70-80 %. Bulutli havo, shamol yog’ingarchiliklar, haroratning pasayishi o’sishni, gullashni va meva hosil bo’lishini sekinlashtiradi. Bu fazalar o’tayotganda sholipoyalarda suv qatlami 8-10 sm dan kam bo’lmasligi kerak. Aks holda don hosil qilmagan boshoqchalar va puch donlar ko’payadi [9, -208 b.]
O’rganilayotgan sholini «UzROS-7-13» navini Toshkent viloyati sharoitida 25 aprel ekish muddatida 4, 5, 6 mln dona/ga hisobida ekilganda unib chiqsh fazasida o’simlik uchun 253,7-285,5 °S ni, maysalash fazasida 971,5-919,4 °S ni, tuplanish fazasida 1427-1518,2 °S ni, naychalash fazasida 2105,6-2351,2 °S ni, ro’vaklash fazasida 2555,4-2602,2 °S tashkil qildi.
5 may ekish muddati 4, 5, 6 mln dona/gektar hisobiga unuvchan urug’lar ekilganda unib chiqish uchun zarur haroratlar yig’indisi 253-260,4°S ni, maysalash uchun 937-1013,2°S ni, tuplanish uchun 1471-1551°S ni, naychalash uchun 2106,1-2253,4°S ni, ro’vaklash uchun 2451,8-2603,5°S ni, gullash uchun 2688,2-2806,6°S ni hamda to’liq pishish davriga kelib jami havo haroratining yig’indisi 3492,1-3537,8°S ni tashkil qildi.
15 may ekish muddati 4, 5, 6 mln dona/gektar hisobiga unuvchan urug’lar ekilganda unib chiqish uchun zarur haroratlar yig’indisi 210,9-231,9°S ni, maysalash uchun 903,2-1021,6°S ni, tuplanish uchun 1452-1556,9°S ni, naychalash uchun 2018,5-2179,1°S ni, ro’vaklash uchun 2450,2-2548,5 °S ni, gullash uchun 2642,9-2774,1 °S ni hamda to’liq pishish davriga kelib jami havo haroratining yig’indisi 3426,8-3485,7°S ni tashkil qildi.
SHoli issiqlikka juda talabchan. SHolining rivojlanishi uchun turli rivojlanish davrlarida suvning harorati katta ahamiyatga ega. Urug’ning unib chiqishi uchun suvning eng past harorati 10-14°S, lekin bu haroratda urug’ 12-15 kun davomida unib chiqadi. Harorat 20-25°S bo’lganda urug’ 5-7 kunda unib chiqadi.
Kechpishar sholi navlarining vegetatsiya davridagi sutkalik haroratlar yig’indisi (Toshkent viloyati, 2012-2014 yy.)

Ekish muddati	Ekish me’yori, dona/ga	Rivojlanish fazalari, °S
		unib chiqish	maysalash	tuplanish	naychalash	ro’vaklash	gullash	pishish
25.IV (nazorat)	4 mln	253,7	971,5	1518,2	2105,6	2602,2	2808,8	3506,3
	5 mln	262,1	910,4	1463,6	2189,9	2575,2	2732,9	3415,2
	6 mln (nazorat)	285,5	919,4	1427,0	2351,2	2555,4	2714,3	3583,0
5.V	4 mln	253,0	1013,2	1551,0	2106,1	2451,8	2688,2	3492,1
	5 mln	260,4	979,3	1471,9	2174,1	2513,1	2704,9	3432,2
	6 mln	253,0	937,4	1425,0	2253,4	2603,5	2806,6	3537,8
15.V	4 mln	210,9	1021,6	1556,9	2018,5	2450,2	2642,9	3426,8
	5 mln	231,9	952,6	1489,6	2088,6	2476,0	2674,1	3354,8
	6 mln	224,6	903,2	1452,0	2179,1	2548,5	2763,6	3485,7

O’simlikning barcha davrlarida ayniqsa gullash davrida past harorat o’simlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. SHoli uchun suvning mo’’tadil harorati 30-33°S bo’lib hisoblanadi. Harorat 40°S va undan yuqori bo’lganda gullash va urug’lanish jarayonlari buziladi. Suvning cheklarda doimiy ravishda oqib turishi suvning haroratini kamaytirib sholining hosildorligini ko’paytirish uchun xizmat qiladi.

Aniqlanishicha ro’vakning murtak holidagi paytida suv haroratining bostirib sug’orish yo’li bilan yoki oqar suv bilan 20-22°S gacha pasaytirilishi ro’vak shoxchalarining ko’payishiga olib keladi.
SHolining hosildorligining shakllanishida kuyoshli kunlarning ya’ni yoritilganlikning ko’p bo’lishi juda katta ahamiyatga ega.SHoli qiska kun o’simligi, ammo yorug’likni ko’p talab qiladi. Mamlakatimizda o’stiriladigan navlar uchun quyosh yorug’ligining davomiyligi 9-12 soat, yorug’likning yetishmasligi sholi rivojlanishini sekinlashtiradi va oqibatda hosilni pasaytiradi. Ammo ertarpishar navlar kun uzunligidan kuchsiz ta’sirlanadi.
3.4-jadval
Kechpishar sholi navlarining vegetatsiya davridagi sutkalik haroratlar yig’indisi (Xorazm viloyati, 2012-2014 yy.)

Ekish muddati	Ekish me’yori, dona/ga	Rivojlanish fazalari °S
		unib chiqish	maysalash	tuplanish	naychalash	ro’vaklash	gullash	pishish
30.IV (nazorat)	4 mln	284,5	1082,3	1656,7	2297,0	2699,3	2960,3	3649,3
	5 mln	290,7	1005,4	1587,7	2329,7	2665,0	2873,0	3575,3
	6 mln (nazorat)	322,4	970,4	1548,0	2402,7	2645,3	2831,7	3653,0
10.V	4 mln	278,9	1057,5	1660,0	2241,3	2565,3	2859,3	3586,3
	5 mln	287,0	1008,8	1560,7	2260,0	2581,3	2823,7	3538,0
	6 mln	285,8	927,2	1505,7	2295,7	2608,0	2861,0	3584,0
20.V	4 mln	252,2	1009,6	1625,7	2112,7	2497,0	2755,7	3478,0
	5 mln	260,8	931,5	1534,7	2132,3	2455,0	2698,7	3419,7
	6 mln	267,7	883,8	1474,3	2168,7	2472,3	2732,0	3469,7

O’zbekistonda yetishtiriladigan sholining navlari 9-12 soatli yorug’likda yaxshi rivojlanadi. SHolida boshqa donli ekinlarga qaraganda fotosintetik faoliyati juda yuqori, xlorofillning maksimal kontsentratsiyasi vegetativ xolatiga o’tishida sodir bo’ladi. Past fotosintetik faoliyat sholida gullash va mum pishish davrida sodir bo’ladi. Eng yuqori fotosintez jadalligi tuplanish davri donning to’lishish davrida kuzatiladi. O’simlikning har hil barglari uning turli hil organlarini uglerod bilan ta’minlaydi.
Kechpishar navlarni Xorazm viloyati sharoitida o’rganilganda 30 aprel ekish muddati 4, 5, 6 mln dona/gektar hisobiga unuvchan urug’lar ekilganda unib chiqish uchun zarur haroratlar yig’indisi 284,5-322,4 °S ni, maysalash uchun 970,4-1082,3 °S ni, tuplanish uchun 1548-1656,7 °S ni, naychalash uchun 2297-2402,7 °S ni, ro’vaklash uchun 2645,3-2699,3 °S ni, gullash uchun 2831,7-2960,3 °S ni hamda to’liq pishish davriga kelib jami havo haroratining yig’indisi 3649,3-3653 °S ni tashkil qildi.
10 may ekish muddati 4, 5, 6 mln dona/gektar hisobiga unuvchan urug’lar ekilganda unib chiqish uchun zarur haroratlar yig’indisi 278,9-285,8°S ni, maysalash uchun 927,2-1057,5°S ni, tuplanish uchun 1505,7-1660°S ni, naychalash uchun 2241,3-2295,7°S ni, ro’vaklash uchun 2565,3-2608 °S ni, gullash uchun 2859,3-2861°S ni hamda to’liq pishish davriga kelib jami havo haroratining yig’indisi 3584-3588,3°S ni tashkil qildi.
20 may ekish muddati 4, 5, 6 mln dona/gektar hisobiga unuvchan urug’lar ekilganda unib chiqish uchun zarur haroratlar yig’indisi 252,7-267,7 °S ni, maysalash uchun 883,8-1009,6 °S ni, tuplanish uchun 1474,3-1625,7 °S ni, naychalash uchun 2168,7-2212,7 °S ni, ro’vaklash uchun 2472,3-2497 °S ni, gullash uchun 2732-2755,7 °S ni hamda to’liq pishish davriga kelib jami havo haroratining yig’indisi 3469,7-3478 °S ni tashkil qildi.
Xulosa, ekish muddatlarining aprelning uchinchi o’n kunligadan mayning ikkinchi o’nligigacha kechikishi, kechpishar sholi navlarining vegetatsiya davrini 4 kunga, ekish me’yorlarini 4,0 mln unuvchan urug’dan 6,0 mln unuvchan urug’gacha oshirish esa 1-2 kungacha qisqartirdi. Erta muddatlarda ekilganda o’simliklarning gullash fazasiga 8-15 kun kirib ob-havoning issiq kunlariga esa kech muddatlarda ekilganda kirganligi kuzatildi. SHoli o’simligi rivojlanishning boshlang’ich fazalariga erta muddatlarda ekilganda sekin kech muddatda ekilganda tez o’tdi.