Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

Норматов У. 

Ижодкорнинг дахлсиз дунёси.Т., “МУМТОЗ СЎЗ”, 2008.84-88-бетлар. 

42

 Академик Бахтиёр Назаров фикрлари. Бу ҳақда қаранг: Б.Назаров ва бошқалар. Адабий танқид тарихи. Т., 

“Тафаккур қаноти”, 2013, -341-бет. 

---

vazifalari nuqtai nazaridan yondashilsa yanada to’g’riroq bo’ladi. Shu jihatdan ularni 

ikki yirik guruhga ajratish mumkin: 

 

1. Taqriz, obzor va muammoli maqola, adabiy-tanqidiy maktub, adabiy-

tanqidiy suhbat janrlari asar qachon, qanday yaratilgan degan savollarga javob berib, 

hajmi, badiiy asarning yaratilishi va unga baho berish nuqtai nazaridan bir 

maydonda birlashadi. 

 

2. Adabiy portret, esse (badia), tanqidiy-biografik ocherk singari janrlar 

yozuvchi ijodini umumlashtirib o’rganish, baholash, talqin etish, targ’ib qilish 

jihatidan bir maydonda birlashadi. Ular ijodkor shaxsi, muhiti, iste’dodining 

shakllanishi, adabiyotda tutgan o’rni singari muammolarga aniqlik kiritadi.  

 

O’zbek tanqidi janrlari yuzaga kelishi, shakllanishi va taraqqiyotidagi muhim 

omillardan biri vaqtli  matbuotning paydo bo’lishidir. XX asrning boshlarida yangi 

adabiyotning tug’ilishiga aloqador holda uni teran idrok etish mohiyatini kitobxonga 

tezroq yetkazish zarurati turli shakllarda ifodalash ehtiyojini keltirib chiqaradi. 

Masalan, taqriz va maqolalar vaqtli matbuotda e’lon qilinib, yaratilgan badiiy asarlar 

haqida ma’lumot bera boshlagan. Demak, vaqtli matbuot va milliy uyg’onish davri 

o’zbek adabiyotining rang-barangligi xilma-xil ifoda shakllarining yuzaga kelishiga 

ta’sir ko’rsatgan. 

 Tanqidchilikdagi adabiy portret istilohi, uning asosi tasviriy san’atdan o’zlashgani 

barchamizga yaxshi ma’lum. Tasviriy san’atdagi portret kishining musavvir 

tasavvuridagi aksi – unda prototipning musavvirga ayon bo’lgan  mohiyati oniy 

lahzadagi qiyofasida qotirib qo’yilgan. Adabiy portret ham shunday, uni o’qigan 

o’quvchi yozuvchini shaxs, ijodkor sifatidagi asosiy chizgilari bilan yaxlit holda 

tasavvur qiladi.Portretni tomosha qilish asnosi tanish qiyofada notani chizgilarni 

ko’rgan kishida prototipga qiziqish ortadi. SHunday ekan, adabiyotni targ’ib etishga 

safarbar tanqidchilik uchun adabiy portret janrining ahamiyati nechog’li kattaligini 

aytish shart emas.Adabiyotni targ’ib etish,uning rivojiga xizmat qilishni hayotining 

bosh maqsadi bilgan ustoz tanqidchi olim Ozod Sharafiddinovning adabiy portret 

janriga ayricha e’tibor bilan qarashi shundan. Ustoz ijodiy faoliyati davomida o’nlab 

adabiy portretlar yaratdi. “Xalq baxtining otashin kuychisi” nomli adabiy portret 

G’afur G’ulom haqida. Tanqidchi shoirni rassom chizgani kabi barcha uning nozik 

jihatlarini ma’lum reja asosida tasvirlaydi.  G’afur G’ulom ijodini chuqur bilgan 

Ozod Sharafiddinov uning uch azim daryodan  - Sharq poeziyasi, xalq ijodi va rus 

she’riyatidan suv ichishini ta’kidlaydi, har biriga bittadan abzatsda muxtasar 

to’xtaladi. Birinchi o’ringa qo’yilgan Sharq she’riyatining ta’sirini asoslash uchun 

bir necha muhim dalil keltirish bilan kifoyalanadi: 1) “arab va fors tillarini, 

shuningdek, turkiy tillardan ko’pchiligini yaxshi bilgan G’afur G’ulom SHarq 

klassiklarining asarlarini originalda, aslida o’qigan; 2) butun hayoti davomida SHarq 

adabiyotining atoqli namoyandalari ijodini targ’ib qilgan; 3) maqolalaridagi tahlil va 

sharhlar bilimning keng ekani bilan birga uning nozik did egasi, Sharq she’riyatining 

go’zalligini g’oyat teran his qilishini ham ko’rsatadi”. 

 

 Biz yaxshi bilamizki, barcha san’at turlarida bo’lgani kabi adabiy tanqid 

asarlarining ham o’z tuzilishi, ilmiy-ma’rifiy xususiyatlari, qo’llanish o’rni va 

bajaradigan vazifalariga ko’ra muayyan guruhlar va yo’nalishlarni tashkil etadi. 

---

Tanqidchilik janrlarini shartli ravishda ikki yo’nalishga – adabiy jarayonni hamda 

yozuvchi hayoti, ijodi masalalarini yorituvchi yo’nalishlarga ajratish mumkin.  

 

1. Taqriz, obzor va muammoli maqola, adabiy-tanqidiy maktub, adabiy-

tanqidiy suhbat janrlari asar qachon,qanday yaratilgan degan savollarga javob berib, 

hajmi, badiiy asarning yaratilishi va unga baho berish nuqtai nazardan bir maydonga 

birlashadi.  

 

2. Adabiy portret, esse (badia), tanqidiy-biografik ocherk singari janr turlari 

yozuvchi ijodini umumlashtirib o’rganish, baholash,talqin etish,targ’ib qilish 

jihatidan bir maydonda birlashadi. Ular ijodkor shaxsi, muhiti, iste’dodining 

shakllanishi, adabiyotda tutgan o’rni singari muammolarga oydinlik kiritadi. 

 

O’zbek tanqidi janrlari yuzaga kelishi, shakllanishi va taraqqiyotidagi muhim 

omillardan biri vaqtli matbuotning paydo bo’lishidir. XX  asr boshla rida yangi 

adabiyotning tug’ilishiga aloqador holda uni idrok etish, anglash, mohiyatini 

kitobxonga tezroq yetkazish zaruriyati turli shakllarda ifodalash ehtiyojini keltirib 

chiqardi. Masalan, taqriz va maqolalar vaqtli matbuotda e’lon qilinib, yaratilgan 

badiiy asarlar haqida ma’lumot bera boshlagan.  Demak, vaqtli matbuot va milliy 

uyg’onish davri adabiyotini rang-barangligi xilma-xil ifoda shakllarining yuzaga 

kelishiga ta’sir ko’rsatgan. 

 

Tanqidchilik janrlaridagi takomil badiiy ijoddagi rang-baranglashuv bilan ham 

chambarchas bog’liq, ularning o’zi badiiy asarlarning yaratilishi, yozilishi, nashri, 

ommalashuviga ham ma’lum miqdorda o’z ta’sirini ko’rsatadi. 

 

O’zbek tanqidchiligidagi janrlar majmui  tarixan vujudga kelgan yaxlit tizim 

bo’lib, xilma-xil tipdagi tanqidiy asarlarning murakkab va o’ziga xos aloqalari 

hamda o’zaro ta’siri zamirida bunyodga kelgan. Janrlar tizimining shakllanish 

jarayoni tanqidiy tafakkur taraqqiyotining muhim qonuniyatlari hisoblanadi.   

 

Har bir janrning o’z xususiyatlari bo’lishiga qaramay, ularni mushtarak etuvchi 

jihatlar ham borki, xuddi shu umumiylik ularni yaxlit tizimga birdek to’playdi. Buni 

quyidagicha izohlash mumkin: 

 

 – o’zbek adabiy tanqidining barcha janrlari mohiyatan o’zaro mushtarakdir 

Ularning barchasida adabiyotning rivoji, kamoloti, yuksak badiiyligi uchun kurash, 

kitobxon estetik ongini yuksaltirish vazifasi asosiy o’rin tutadi. Ular zamirida so’z 

san’atiga samimiy muhabbat yotadi; 

          

–  adabiy  tanqid  janrlariaro  aloqa   va  uyg’unlik  ularnig  badiiy  adabiyot 

saviyasi uchun  kurashdagi ko’pqirrali maqsad va vazifalardagi mushtaraklikni 

keltirib chiqaradi:har janr o’zini alohida vazifasiga ega; ma’lum bir guruhga oid  

janriy shakllar badiiy asar yozilishi va nashr etilishiga aloqador muhim xarakterga 

ega. Taqriz, maqola, adabiy maktub kabi janrlar ana shunday vazifa bajaradi. Boshqa 

bir guruh janrlar yozuvchi hayoti va ijodini umumlashtirish xarakteriga ega: adabiy 

portret, tanqidiy-biografik ocherk va esse ana shunday maqsadni ko’zlaydi.  

 

Shu tariqa barcha janrlar yaxlit ilmiy-adabiy tafakkur vositasi sifatida 

adabiyotning ravnaqi uchun kurashadi, ijodkor va uning asari haqida muayyan 

xulosalar chiqarishga intiladi; mushtarak ilmiy-adabiy tizimni paydo qiladi. 

        Endi adabiy muloqotga asoslangan janrlarni ko’rib chiqaylik: 

 

Adabiy-tanqidiy maktub. Adabiy-tanqidiy maktubning genezisi,tabiati. Maktub 

inson kashf etgan muloqotlardan birinig tarixda muhrlanib qoluvchi go’zal, 

---

ta’sirchan va qulay shaklidir. Mashhur adabiyotshunos olim Ibrohim G’afurov 

yozadi: “