|
Maktub, avvalo, fikrlashga, atrofga razm solib qarashga, yaxshi-yomonni
tanishga, har narsaga mustaqil baho berishga, o’z fikriga ega bo’lishga,
kuzatuvchilikka o’rgatadi. Shular barobarida maktub yozish inson ijtimoiy
faolligining eng yorqin ko’rinishlaridan biridir
”
43
.
Maktub muayyan ma’noda dil hujjatidir. Unda muallif shaxsiyati, ruhiy holati,
kechinmalari aniq va xolisona ifodalanadi. Maktub mohiyatini ma’lu motning o’zi
emas, eng avvalo, ob’ektga munosabat, shu tufayli tug’ilgan shaxsiy fikr-o’ylar,
kechinmalar, his-tuyg’ular tashkil etadi. Shu ma’noda maktublar inson hayotida
ham, adabiyot tarixida ham ma’lum ahamiyatga ega.
Maktubning janr sifatida tanqidchilikda qachon paydo bo’lganini aniq aytish
adabiy-tanqidiy tafakkurdagi izlanish, o’sish bosqichlarini aniqlash uchun alohida
izlanishni talab etadi. Shu ma’noda makatubning adabiy-tanqid janri sifatida
shakllanishi va rivojlanishi ilmiy hodisa sifatida o’zgacha ahamiyatga ega. Tarixga
nazar tashlansa, adabiy xususiyatga ega maktub (noma, xat)ning ildizi “Avesto” va
O’rxun-Enasoy obidalariga borib taqalishini kuzatish mumkin.
Alisher Navoiyning Hirot, Samarqand, Astrobod va boshqa shaharlarda yashab
turib,turli kishilarga yozgan nasriy maktublaridan tuzilgan “Munshaot” (“Xatlar”)
asari jahon adabiyoti tarixidagi ulkan manbalardan biri desak mubolag’a qilmagan
bo’lamiz. Unga 88 ta ruq’a (xat) kiritilgan. Bu xatlar buyuk adibning turli holat va
vaziyatdagi kayfiyatini yorqin tasvirlagan tarixiy hujjatlargina emas,balki
Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlarining nozik qirralarini ifodalagani bilan ham
qimmatlidir. Ayni vaqtda, bu maktublar o’z davridagi adabiyot, san’at, madaniyat
rivojiga muayyan darajada ta’sir ko’rsatgani ham shubhasizdir.
Adabiy xarakterdagi maktublar muallifning adabiyot, badiiy asar haqidagi xolis
mulohazalari birinchi o’rinda turadi. Shu nuqtayi nazardan qaralsa, adabiy-tanqidiy
maktubning o’ziga xos janriy belgilari quyidagi hollarda ko’rinadi: Adabiy-tanqidiy
xarakteridagi maktub yozuvchiga, asar qahramonlariga (shartli) tanqidchiga,
kitobxonga murojaat qilib yoziladi. Adabiy tanqidning boshqa janrlaridan farqli
o’laroq unda murojaat ruhi, ta’kid ohangi, ba’zan intim mulohazalar yetakchilik
qiladi. Bu janr rivoji va takomilida Abdurauf Fitrat, Matyoqub Qo’shjonov, Ozod
Sharafiddinov, Salohiddin Mamajonov, Umarali Normatov, Ibrohim G’afurov,
Baxtiyor Nazarov kabi munaqqidlar maktublari muhim o’rin tutadi.
Mashhur tanqidchi Ozod Sharafiddinovning Ibrohim Haqqulga yozgan ochiq
xati misolida o’zbek tanqidchiligidagi maktub janrining sifat jihatidan yangilanish
jarayonini kuzatishimiz mumkin. Munaqqid I. Haqqulga betakror mahoratidagi
go’zal va nozik nuqtalarni e’tirof etish bahonasida so’nggi bosqich o’zbek
tanqidchiligida sodir bo’layotgan o’ziga xos yangi tamoyillarni ochib beradi,
munaqqidlar oldida turgan yangi-yangi vazifalarga e’tiborini qaratadi.
Adabiy-tanqidiy maktubning ichki shakllari.
Shunisi e’tiborliki, XX asr
boshlaridayoq bu janrga murojaat etishda jonlanish seziladi. XX asr mobaynida
adabiy-tanqidiy maktubga e’tibor turli bosqichda turli darajada kechdi.
43
Ғафуров И. Дил эркинлиги. – Т.: Маънавият. 1998. 78-бет.
O’zbek tanqidchiligida uning O. Sharafiddinov (Salmon Rushdiyga ochiq xat),
Umarali Normatov (Zulfiya Qurolboy qiziga xat), Shukur Xolmirzaev tomonidan
yozilgan namunalari misolida yangi ko’rinishlari paydo bo’ldi. O’zbek adabiy
tanqidchiligida uning quyidagi xillarini uchratamiz:
1. Tanqidchining yozuvchiga maktubi.
2. Munaqqidning kitobxonga maktubi.
3. Tanqidchining adabiy qahramonlarga xati.
4. Yozuvchining tanqidchiga maktubi.
5. Tanqidchining tanqidchiga maktubi.
Tanqidchining adibga maktubi mohiyatan, ikki ko’rinishga ega:
1. Bunda muvaffaqiyatli chiqqan badiiy asar haqida tanqidchi o’z taassurot lari,
quvonch va hayajonlarini yozuvchi bilan baham ko’radi. Asarning o’ziga xosligi,
adabiy jarayonda sezilarli voqea bo’lgani, kitobxon qalbidan o’rin ola bilishiga
ishonch natijasida samimiy ruhdagi maktublar yoziladi. Bunga misol tariqasida O.
Tog’aevning yozuvchi Erkin A’zamga yozgan maktubini aytib o’tish mumkin.
“Grajdanin – insonning shakllanishi” deb nomlangan bu adabiy-tanqidiy maktub
munaqqidning “Prometey olovi” (1985) kitobidan o’rin olgan. Tanqidchi Solijonov
dramaturg Mashrab Boboyevga “Gurunglashish bahona” yoki masalaning mohiyati
nomli maktub yozganki, bundagi ko’p jihatlar xarakterlidir. Maktub quyidagi so’zlar
bilan boshlanadi:
“Hurmatli Mashrab Boboyev!
Mana, qo’limda Sizning beshta pyesangizni o’z ichiga olgan “ Qani mening
yulduzim?” deb nomlangan kitobingiz. Bular bundan o’ttiz yillar oldin yaratilgan.
Agar yillar asarlarning tugallanishini hisobga olib qo’yilgan bo’lsa boshlanganiga
25-30-yillar bo’lgandir. Yillarni aniqlashga shuning uchun urinyapmanki, bu
dramalar ayni yozilayotgan paytlarda yurtimizda turg;unlik qusuri, qo’shib
yozishlar, ko’z bo’yamachilik, aldamchilik, tanqidni ko’tara olmaslik, oshna-
og’aynigarchilik avjga chiqqan ekan. O’sha paytdayoq Siz o’ta kurashchan
qahramonlaringizni hayot sahnasiga olib chiqib illatlarni fosh etgan ekansiz”
44
.
Tanqidchi Umarali Normatovning yozuvchi Shukur Xolmirzayev bilan “Uslub,
badiiy shakl muammolari” mavzusidagi suhbati ham xarakterlidir. Tanqidchi
yozuvchi bilan 70-yillardagi badiiy asar muammolari, undagi sifatga e’tibor masalasi
haqida suhbatlashadi. Mana, e’tibor beraylik:
–
Do'stlaringiz bilan baham: | 
