Adabiy til Reja

Tillarning paydo bo`lishi va rivojlanishi.

Qabila va urug‘ tillari. Ijtimoiy formatsiyalar va til. Kishilar ibtidoiy jamiyatning dastlabki davrlarida to ‘da-to‘da, ya’ni urug‘ bo‘lib yashaganlar. Urug‘ kishilar jamiyatining eng kichik, oddiy hamda qadimiy uyushmasidir. Bir nechta qardosh urug‘lar qabilani tashkil qilgan. Bunday uyushmalaming har birining o‘z tili, o‘z aloqa vositasi bo‘lgan. M a’lumki, jonli mavjudot ko‘payish xususiyatiga ega. Vaqt o‘tishi bilan qabila a’zolari ko'payib, kengroq hududga tarqala boshlaydi. Boshqa joylarga ko‘chib ketgan qarindosh qabilalar m a’lum ijtimoiyiqtisodiy sharoitlarda bir tilning turli shevalarida so‘zlashuvchi qabilalaming uyushmasiga - qabila ittifoqlariga birlashadi. Qabila ittifoqlarining umumiy tili bo‘lib, ayrim qabila tillari qabila ittifoqi tiliga nisbatan sheva holotini egallaydi. Qardosh qabilalar ittifoqi vaqti kelib xalqni tashkil qiladi. Kishilik jamiyati bu uyushmasining asosiy belgilari: umumiy til, umumiy hudud, madaniyat va ma’naviy taxlitning umumiyligidir. Xalqning asosiy belgilaridan biri bo‘lgan milliy til bir-biridan farq qiluvchi shevalami o‘zaro yaqinlashtiruvchi, yetakchi, iqtisodiy va madaniy markaz tili sifatida namoyon bo‘ladi. Shevalar, milliy tillar urug‘chilik davridan boshlab son jihatdan ko‘payib boradi. A w al bir qabila ittifoqiga kirgan tillarda markazdan uzoqlashgan sari, shevaga xos farq orta boradi va oxir natijada bu farq yangi til paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin; son o‘zgarishi sifat o'zgarishiga olib keladi. Yangidan-yangi sheva va tillaming paydo bo‘lishida ikki omil - vaqt va masofa hal qiluvchi ahamiyatga egadir: vaqt o‘tgan sayin, masofa kengaya borishi, yangi sheva va tillar paydo bo‘lishiga olib keladi. Tilning shevadan farqi shuki, til butun bir xalqqa xizmat qiladi, sheva esa xalqning bir guruhigagina taalluqlidir. Shu sababdan til ko‘p funksiyali, hamma uchun umumiy aloqa vositasi, ya’ni invariant vositadir, sheva esa, vazifa nuqtai nazardan chegaralangan bo‘lib, tilning bir variantini tashkil etadi. Xalq tili yozma-adabiy til ko‘rinishida ham namoyon bo‘lishi mumkin, lekin uning hamma tillami birlashtirish qobiliyati bu davrda ancha ojiz va ta’sir kuchi kam bo‘ladi. Jamiyatning muayyan tarixiy sharoitida xalqlar taraqqiy qilib, millat bo‘ladi. Millatning paydo bo'lishi va rivojlanishi uchun, albatta,

ko‘p sonli odamlar orasidagi iqtisodiy munosabat bo‘lishi zarur. Millatning asosiy belgilari: umumiy hudud, umumiy til, umumiy m adaniyat va m a’naviy birlikdir. Shu belgilarni o ‘zida mujassamlashtirgan kishilar uyushmasini millat deyish mumkin. Bunday uyushmaning tilini biz milliy til deb ataymiz.

Savol va topshiriqlar

1. 
   Tilning paydo bo'lishi to‘g‘risidagi qanday farazlarni bilasiz?
   
2. 
   Tovushga taqlid, undov, mehnat chaqiriqlari va ijtimoiy kelishuv farazlarining ijobiy va salbiy tomonlarini asoslang.
   
3. 
   Tilga berilgan qaysi ta’rif sizga ma’qulroq? Nima uchun? Tilning boshqa ta’riflarini bilasizmi?
   
4. 
   Til tabiiy hodisami yoki ijtimoiymi?
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1.Azizov O.A. Tilshunoslikka kirish. -T.: 1963.

2. M.T. IRISQULOV TILSHUNOSLIKKA KIRISH darslikdan

3. library.navoiy-uni.uz sayti orali