228
tilshunoslikning shakllanshiga katta ijobiy ta‟sir ko„rsatdi. 1786-yilda
ingliz sharqshunos olimi Vilyam Djounz (1746-1794) Kalkuttada qilgan
imiy ma‟ruzasida sanskrit tilining grek, latin, kelt,
got va qadimgi fors
tillari bilan qarindosh ekanligini ko„rsatib berdi. Sanskrit tilini “klassik
tillar ”ga qiyoslab, bu tillarda faqat o„zaklarninggina emas, balki
grammatik (forma) shakllarning ham o„xshash, bog„liq ekanligini va bu
o„xshashliklarning tasodifiy emasligini, bular hind-yevropa tillari orasida
qarindoshlik munosabati borligini ko„rsatadi, deya mulohaza yuritdi.
Frans Bopp (1791-1867) esa xuddi shu yonalishda, ya‟ni sanskrit tili
va ko„pgina yevropa tillarini qiyoslash asosida 1816-yilda “Sanskrit
tilining tuslanish sistemasi va uni grek, latin, fors va german tillaridagi
tuslanish sistemasiga qiyoslash” nomli asarini e‟lon qildi va bu asarda
mazkur tillardagi tuslanishning o„xshashligini,
bu tillarning
bir
manbadan kelib chiqqanligini ko„rsatib o„tdi.Olim o„zining III tomli
“Sanskrit , hind, arman, grek, latin, litva, qadimgi slovyan , got va nemis
tillarining qiyosiy grammatikasi” nomli asarida (1833-1852) hind-
yevropa tillarida fleksiyaning kelib chiqish tarixini o„rganib,
tilshunoslikda “agglyutinatsiya” nazariyasini ishlab chiqdi.
Hind-yevropa tillari oilasini o„rganish sohasida Y.Grimm va
R.Rasklar ham katta xizmat ko„rsatishgan. Xususan, Rasmus Rask
(1787-1832) o„zining “Qadimgi island tili va island tilining paydo
bo„lishi” (1814) nomli asarida tillarning qarindoshligi so„zlarning
o„xshashligiga emas, balki grammatik formalarning o„xshashligiga
asoslanishi kerakligini qayd qilgan. Yakob Grimm (nemis olimi) (1785-
1863) esa german tillari qiyosiy grammatikasini yaratdi.1819-1877-yillar
davomida to„rt tomlik “Nemis tili grammatikasi” asarida german tillari
va boshqa hind-yevropa tillariga xos bo„lgan
fonetik sistemani
qiyoslaydi. Bu qonun “Grimm qonuni” deya nom qozongan bo„lib,
german tillaridagi [f], [b], [h] tovushlari hind-yevropa tillaridagi [p], [t],
[k]
tovushlariga mos kelishini isbotlaydi.
Slovyan va roman tillarini tadqiq etish borasida M.V.Lomonosov
(1711-1765)
ham
izlanishlar
olib
borgan.
Uning
“Rossiya
grammatikasi” (1755), “Rossiya (rus) tillariga qarindosh tillar hamda
qadimgi dialektlar haqida” (tugallanmagan) asarlari ma‟lum.
229
1820-yillarda mashhur rus tilshunosi A.X.Vostokov o„zining
“Slovyan tili haqida mulohazalar” asarida slovyan tillarining genetik
aloqalarini asoslab berdi. Quyosiy - tarixiy tilshunoslik haqida, ayniqsa,
hind-yevropa tillari oilasi haqida gapirganda buyuk olim Avgust
Shleyxerning
naturalistik
qarashlariga
to„xtalmasdan bo„lmaydi.
Shleyxerning “Сравнительно-ингвистическое иследование” (1848-
1850), «Немецкий язык» (1859), «Компендий сравнительной
грамматики индоевропейских языков» (1861-1862)
kabi asarlarida
uning eng asosiy g„oyalari o„z aksini topgan. Olimning tilga “jonli
organizm” sifatida qarash, jonli organizmlarga xos “tug„ilish, rivojlanish
va o„lish” (inqiroz) hodisalari aynan til misolida yaqqol ko„rinishini
e‟tirof etish, tillar shajarasi va bobo til masalalarini tadqiq etish
faoliyatining naturalistik tafakkuri asosini tashkil qilar edi.
A. Shleyxerning fikricha, dunyo tillarining barchasi uchun umumiy
bobo tilni o„rnatish mumkin emas. Demak, bir necha bobo tillar bor
bo„lgan. Chunonchi, tillarning ko„pgina qismi yo„qolgan va
yo„qolayotgan bir paytda, bizga ma‟lum bo„lmagan juda ko„p tillar
bo„lganligini va shunga yarasha ko„plab bobo tillar bo„lganligini
tasavvur qilish mumkin. “Hayvon va jonzotlarga
xos yashash uchun
kurash” qonunini tilga tadbiq etib, shunday xulosaga keladi.
“Insoniyatning hozirgi davrida “yashash uchun kurash”da hind-german
tillari g„oliblik qilmoqda, ularning yoyilishi hanuz davom etmoqda,
boshqa ko„plab tillar ular tomonidan siqib chiqarilgan”. Tillar tasnifi
masalasiga keladigan bo„lsak, Vilgelm
fon Gumboldtt nazariyasidan
(tillarni 4 tipga bo„lish) farqli ravishda, u Avgust Shlegel g„oyasiga
qo„shiladi, tillarni 3 turga bo„ladi.
1.
Tarkibli (односложные), agglyutinativ va flektiv. U buni yer
yuzidagi taraqqiyot bosqichlari bilan uyg„unlashtiradi; xitoy, kxasi,
birma, namakva tillari arxaik ko„rinishlar, turk-tatar, mo„g„ul, fin,
venger, dravid, tibet tillari o„tuvchi, oraliq tillar, semit va hind – yevropa
tillari – eng rivojlangan tillardir.
2.
Hind-yevropa tillari eng keng tarqalgan yirik oiladir. Hozirgi hind
– yevropa tillari oilasi qarindoshlik darajasiga ko„ra 10 guruhga
ajratiladi: hind,eron, roman, german, slovyan, grek, kelt, arman, boltiq,
alban.
