Abulqosimov h. P., Muminov n. G

10.4.2-rasm. Dunyoda terrorizm bo‘yicha bolalar o‘g‘irlanishi 
hajmi (2007-2018 yy.) 
Afg‘onistonda ketma-ket ikki yil davomida terrorizm bilan 
bog‘liq eng ko‘p o‘lim va voqealarni qayd etildi, 2018 yilning o‘zida 
7000 dan ortiq o‘lim va 1400 ta terror xodisalari hisobga olindi. 
Iroqda vafot etganlar soni 2017 yildagi 4,271 dan 2018 yilda 1054 
taga kamaydi va bu 75% pasayishni anglatadi. Shunga qaramay, 2001 
yildan beri Iroqda terrorizm bilan bog‘liq voqealarda 66000 dan oshiq 
odamlar hayotdan ko‘z yumdi. 
Terrorizmning iqtisodiy ta’siri turli istiqbollarni hisoblab chiqish 
mumkin. Mulkning bevosita xarajatlari va hosildorlikka bevosita 
ta’sir etishi, shuningdek, terrorizmga qarshi kurashishning uzoq 
muddatli bilvosita xarajatlari mavjud. Ushbu xarajatlar juda kam 
miqdorda hisoblanishi mumkin; Misol uchun, har safar aeroportda 
qo‘shimcha vaqt uchun uchib ketishimiz kerak bo‘lsa, unumdorlikda 
qancha pul yo‘qolishi haqida hisob-kitoblar qilingan. 
Iqtisodchilar va boshqalar Ispaniyaning Bask hududi va Isroil 
kabi hujumlarda ko‘p yillar davomida terrorizmning iqtisodiy ta’sirini 
hisoblashga harakat qildilar. So‘nggi bir necha yil mobaynida 
terrorizmning iqtisodiy xarajatlarining aksariyati tahlillari 2001 yil 11 
sentyabrdagi zararlar talqini bilan boshlanadi. Tekshirgan tadqiqotlar, 
4980 4680
10749
6051 5554
1283
3137
9461
12264
15664
8937
3534
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
18000
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

---

hujumning to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarf-xarajatlari qo‘rqqanidan kamroq 
degan xulosaga keldi. AQSh iqtisodining hajmi, Federal zahiradagi 
ichki va global bozor ehtiyojlariga tezkorlik bilan javob berish va 
Kongressning xususiy sektorga ajratishlari zarba berishga yordam 
berdi. Biroq hujumlarga javob, aslida qimmatga tushdi. Mudofaa va 
mudofaa xarajatlari eng katta xarajatdir. Biroq iqtisodchi Pol 
Krugman so‘raganidek, Iroq urushi kabi tashabbuslarga sarflanadigan 
xarajatlar, aslida, terrorizmga qarshi javob yoki "terrorizm tomonidan 
ta’minlangan siyosiy dastur" deb hisoblanishi kerak. 
Terrorchilik hujumining bevosita iqtisodiy ta’siri 11 sentabr 
hujumining to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiymati taxminan 20 milliard dollardan 
oshdi. Pol Krugman, Nyu-York shtatining nazoratchi tomonidan 21,8 
milliard dollarlik mol-mulkni yo‘qotish bahosini keltirib chiqardi. 
Uning aytishicha, bu yilgi yalpi ichki mahsulotning taxminan 0,2% ni 
tashkil etadi ("Terrorizmning narxi: biz nimani bilamiz?", Princton 
2004 yil dekabr oyida universitet). Shuningdek, OECD (Iqtisodiy 
hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) hisob-kitoblariga ko‘ra, ushbu 
hujum xususiy sektorga 14 milliard dollar, federal hukumat esa 0,7 
milliard dollar, tozalash esa 11 milliard dollarga baholanmoqda. R. 
Barri Jonson va Oana M. Nedelskiga ko‘ra, "Terrorizmning 
moliyaviy bozorlarga ta’siri", bu raqamlar AQSh yillik Yalpi ichki 
mahsulotining 1 foizidan 1/4 qismiga to‘g‘ri keladi - taxminan bir xil 
natijani Krugman tomonidan kelgan. Shunday qilib, ularning soni 
o‘zlari uchun muhim bo‘lsa-da, eng kam gapirish uchun ular butun 
Amerika iqtisodiyoti tomonidan so‘rilishi mumkin edi. 
Nyu-Yorkdagi moliyaviy bozorlar 11 sentyabrda hech qachon 
ochilmadi va 17 sentyabr kuni birinchi marotaba bir hafta o‘tib qayta 
ochildi. Bozorga bevosita xarajatlar Jahon Savdo Markazida 
joylashgan aloqa va boshqa operatsiyalarni qayta ishlash tizimlariga 
zarar keltirdi. Jahon bozorlarida zudlik bilan amalga oshirilgan 
hujumlarga qaramasdan, hujumlardan kelib chiqadigan noaniqlikka 
asoslanib, shifo nisbatan tezroq bo‘ldi. 
11 sentabr hujumlaridan keyin mudofaa va xavfsizlik xurujlari 
katta miqdorda oshdi. EDC (Export Development Canada) bosh 
iqtisodchisi o‘rinbosari Glenn Hodgson 2004 yilda xarajatlarni 
tushuntirib berdi: 

---

AQSh hozirda har yili 500 milliard dollar sarflaydi - AQSh 
federal budjetining 20 foizini terrorizmga qarshi kurashish yoki uni 
oldini olish bilan shug‘ullanadigan idoralar, xususan, Mudofaa va 
Homeland Security. Mudofaa budjeti 2001 yildan 2003 yilgacha 
bo‘lgan davrda qariyib uch barobar yoki 100 milliard dollardan oshib 
ketdi. Bu AQShning yalpi ichki mahsuloti 0,7 foiziga tengdir. Har 
qanday millat uchun mudofaa va xavfsizlikka sarf qilinadigan 
xarajatlar juda muhimdir, lekin ular, shuningdek, imkoniyat 
xarajatlariga ham ega; ushbu resurslar boshqa maqsadlar uchun, 
sog‘liqni saqlash va ta’lim xarajatlaridan soliqlarga pasaytirishgacha 
mavjud emas. Terrorizmning yuqori xavfi va uni bartaraf etish 
zarurati, bu imkoniyat xarajatlarini oshiradi. 
Iqtisodchilar 
shuningdek 
terrorizmning 
global 
ta’minot 
zanjirlariga ta’sirini baholaydilar. (Ta’minot zanjiri mahsulotlarni 
yetkazib beruvchilarni bir joydan ikkinchisiga sotib olish uchun olib 
boradigan qadamlar ketma-ketligini anglatadi). Ushbu qadamlar port 
va quruqlik chegaralarida xavfsizlikning qo‘shimcha qatlamlari 
qo‘shilgan vaqt va pul uchun juda qimmatga tushishi mumkin bo‘lgan 
jarayon. OECD ma’lumotlariga ko‘ra, yuqori transport xarajatlari 
rivojlanayotgan davlatlarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, ular 
oxirgi o‘n yil ichida xarajatlarni pasayishi va shuning uchun 
mamlakatlar qashshoqlikka qarshi kurashish qobiliyatiga ega.
O‘zbekistonda ekstremizm va terrorizm tahdidlariga qarshi 
kurashish bo‘yicha “o‘zbek modeli” sharofati bilan mamlakatimizda 
terrorizm bilan bog‘liq jinoyatlar soni o‘tayotgan yilda 1,7 barobar 
kamaygan. 2018 yilning dastlabki olti oyida O‘zbekistonda 30 
yoshgacha bo‘lgan shaxslar o‘rtasida terrorizm yo‘nalishida qayd 
etilgan jinoyatlar soni 2017 yilning shu davriga nisbatan 65,7 foizdan 
ziyod pasaygan. Bu haqida poytaxtimizda Shanxay hamkorlik 
tashkiloti Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi Ijroiya qo‘mitasi 
tomonidan “Terrorizmga qarshi kurash – chegara bilmas hamkorlik“ 
mavzusida tashkil etilgan oltinchi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 
chog‘ida O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Strategik va 
mintaqalararo tadqiqot instituti direktori Vladimir Norov to‘xtalib 
o‘tdi. Uning aytishicha, bugungi kunda yoshlarning radikallashuvi 
eng xavfli va o‘tkir muammolardan biri hisoblanadi hamda mazkur 

---

holat dunyoning ko‘plab davlatlarida ijtimoiy, madaniy va ahloqiy 
masalalar kompleksi o‘z yechimini kutayotgan bir sharoitda yuzaga 
kelayotir. 
Vladimir Norovning fikricha, yoshlar o‘rtasida radikal 
kayfiyatdagi shaxslar kuchayishining asosiy sababi jamiyatda shaxs 
maqomi va talabchanlik hissining yetishmovchiligi yoki umuman 
yo‘qligi bilan bog‘liq. Binobarin, buzg‘unchi guruhlar “yo‘qotilgan” 
yosh avlod uchun o‘zgarishlar “agentlari”, “istiqbolli” imkoniyatlar 
hamda aniq bir maqsadga erishish usuliga aylanishga urinmoqda. Bu 
yo‘lda diniy, mafkuraviy va milliy vositalardan foydalanyapti.
Xalqaro ekspertlarning qayd etishicha, 300 minggga yaqin 18 
yoshga yetmagan yosh avlod vakillari dunyodagi qator diniy-
ekstremistik guruhlar tarkibidan joy olgan. Jumladan, Bruklin instituti 
ma’lumotlariga ko‘ra, Twitter tarmog‘ida “Islom davlati” terrorchilik 
guruhi bilan u yoki bu darajada bog‘langan akkauntlar soni 90 
mingtaga yetadi va har birida 1000dan ortiq o‘quvchisi bor. Ularga 
tashrif buyuruvchilarning asosiy qismi o‘smirlar va qizlardir. 2016-
2017 yillarda axborot xavfsizligi liniyasi bo‘yicha olib borilgan ishlar 
natijasida terrorchilik va ekstremistik xarakterdagi 4 milliondan ziyod 
axborot materiallaridan tashkil topgan 100 mingta internet-resurs 
tarmoqdan o‘chirib tashlandi yoki faoliyatiga to‘siq qo‘yildi
201
. 
O‘zbekiston ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashishga 
global xavfsizlikni ta’minlashning muhim omili sifatida qarab, 
mazkur jarayonning doimiy ishtirokchisi va tashabbuskori bo‘lib 
kelmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat 
Mirziyoyev 
tashabbusi 
bilan 
amalga 
oshirib 
kelinayotgan 
O‘zbekiston Respublikasini 2017–2021 yillarda rivojlantirishning 
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida 
xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, 
terrorizm, ekstremizm va axborot tahdidlariga qarshi kurashish 
muhim vazifalar sifatida belgilib qo‘yilgan. Qolaversa, yurtboshimiz 
2017 yil sentabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh