|
Perm davri
Perm davri Rus platformasini rivojlanishi gersin tektonik davrning
tugallanishi hisoblanadi. Tektono-magmatik sikllar koʻrib chiqilayotgan
chegaradagi harakatlari tugallanadi, ammo ularning jimligi trias davrida
ham davom etgan.
Perm davridagi chuqur va keng boʻlmagan, suv havzasi Rus
platformasining sharqiy qismida joylashgan boʻlib, shu sababli Rus
platformasining asta sekin koʻtarilishiga yordam qilib, yuqori paleozoyda
Ural geosinklinal zonasining tektono-magmatik siklining tugallanishiga
olib kelgan.
Asosan ikki suv havzasi paydo boʻlgan – biri Moskva atrofida tor
Kanin yarim oroli tomonga ochiq, Poles vali ogʻishgan sharq tomonga
chegaralangan, Voronej qoʻltigʻining janubiy-sharqiy tomondan va oʻrta
oqimning Oksko-Sninsk valining sharqi tomonidan Pechyora daryosining
oʻrta oqimidagi Vichegod vali shimolda davomi hisoblanadi. Ushbu
dengiz havzasi ochiq xarakterlidir. Quyi perm davri bu ohaktoshlar, qozon
qatlamiga tegishli boʻlgan kesimning yuqori qismi, dolomitlar, gipslar,
angidritlar, qumlar qatlamlari, faunali loylarda koʻrsatilgan. Yuqoriroqda
tatar qatlami quvvati 50-110 m.gacha boʻlgan qumlar, qum zarralari,
alevrolitlar, baʻzi joylarda gipslar, mergellarning choʻkindilari keladi.
Sharq tomonda boshqa suv havzasida quvvat koʻpayadi, pastda
karbonat choʻkindilari, yuqorida karbonat-sulʻfit yoki sulʻfat-galogen
choʻkindilari. Yuqori Perm – turli rangli, angidridli terrigen, qumli,
dolomitli, mergelli, argillitli, gipsli boʻlib, quvvati 80 m.dan 450 mg.gacha
oʻzgaruvchandir. Sharqiy tuman maydonlarida choʻkindilarning quvvati
oshadi va ular faqatgina terrigen jinslarga aylanadi. Rus platformasi
qatlamlarining quvvati 750 m.gacha yyetadi.
Ural togʻ tizmasi boʻyicha sharqda perm choʻkindilarining quvvati
1000 metrgacha yyetadi. Sakmaro-Artinsk choʻkindilari faqat terrigen,
togʻ jinslari qoʻpol maydalangan moddalar (konglomeratlar, qum zarralari,
quvvati 2-3 ming metrli alevrolitlar). Kungur qatlami gidroangidrit
30
galogen choʻkindilari shaklida berilgan, Ural togʻining etagida tuzlarning
quvvati 750 m.dan to 1000 m.gacha yyetadi, qozon qatlami dengiz boʻlib,
choʻkindilar transgressiv ravishda perm pastida ixtilof bilan joylashadi,
Ohaktosh, dolomitlar, ohaktoshli loy, argillitlarni tuzlarni yorib chiqadi,
tuzlidir. Paleoural yaqinida, Uraloldi egilishida qozon qatlami katta
diametrli toshli konglomeratlar kesib oʻtib, gohida 1,5-2 metrli yumaloq
katta tosh Belebeyev dumi) shaklida boʻladi. Ularning ustiga diametri
kichraytirilgan, maydalangan toshlar, tatar yarusi pastki qatlamda qum
zarralari va tepa qismida turli rangdagi qum zarralarining terrigen
choʻkindilari, loylar tushadi. Yuqori Perm quvati 5-6 km.ga yetadi.
Paleoural yoqasida bu quvvat turli chegaralarda oʻzgarib turadi. Masalan:
Artin choʻkindilari shimol tarafda 1200 m.ga yetadi, Kama daryosida 1000
m., Beloy daryosining oʻrta oqimida 1800 m.gacha va hokazo.
Rus
platformasining
janubida,
Donbassda
Perm
terrigen
choʻkindilarining qizil rangli kontinental qalinligi kabi xarakterlanib,
umumiy quvvati 3000 m.gacha boʻlgan qum, qum zarralari, gips
gorizontlari, angidrit va tuzlarda ifodalanadi. Asosan kesimning yuqori
qismida tuzlar boʻladi, bu Donbass qoʻltigʻining Rus platformasidan sharq
qismi perm davrining yakkaligini koʻrsatadi.
Perm paleogeografiyasi issiq, quruq iqlim va shimol tarafdan
Pechora daryosi, boshqa tarafdan esa Shimoliy muz okeanining boshqa
dengiz havzalari bilan bogʻlangan yopiq suv havzasining paydo boʻlishida
xarakterlanadi. Suv kirib kelishi doimo boʻlmagan. Uncha chuqur
boʻlmagan dengiz havzasining keng oynasi Kungur davrida katta
maydonlardagi suv havzalarining intensiv bugʻlanishi va tuz
toʻplanishiga olib kelgan. Tuzlar bir tarafi Ural togʻ tizmasining
etagigacha tarqalgan boʻlib, ikkinchi tarafi esa janubiy Kaspiy qoʻltigʻidan
to Oq dengiz janubigacha tarqalgandir.
Sakmaro-Artik hamda Qozon va Tatar davrlaridagi Paleoural
uzunasiga tarqalgan togʻ jinslarining toshlari va uning boʻlaklari
koʻtarilayotgan Uralning vayron boʻlishidan darak beradi. qoʻyi va yuqori
permning qoʻpol maydalangan materiallarini hisobga olgan holda vayron
boʻlayotgan Paleouralning quyi permda boʻyini 5-6 ming metr, yuqorisida
esa 7-8 ming metr hamda Kungur va Tatar davrida Paleouralni
31
nivelirgacha butunlay vayron boʻlgan deb taxmin qilish mumkin. Yaʻni
Paleoural doirasida Gersin buklanishidan soʻng (oʻrta toshkoʻmir davri-
sharqiy qiyalik, yuqori toshkoʻmir davri-gʻarbiy qiyalik)da ikki martadan
togʻ hosil boʻlish jarayonini va ikki martadan togʻlarni negizigacha vayron
boʻlganini kuzatamiz.
Foydali qazilmalar: tuz, gips, angidrit, neft, sharqda terrigen
choʻkindilari-sochiq kon, Ural tub konlarining vayron boʻlishi hisobiga –
tilla, mis rudasi, titan, kobalt (pentlantid) xrom, temir (magnetit) va boshqa
elementlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
