Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

10.4.1. Ishlatilayoggan ob’ektni siqib chiqarish  
jarayoni bilan qamrashni nazorat qilish 
 
Uglevodorod  uyumlarini  qazib  chiqarishdagi  muhim      vazifa 
uyum  hajmining  iloji  boricha  kg’proq  qismini  ishga  solishga 
(harakatga  keltirishga)  erishishdir.  Ishlatilayotgan  ob’ektning  qazib 
chiqarish  jarayoniga  jalb  qilingan  qismining  g’sha  ob’ektning  butun 
hajmiga  nisbati  uning  qazib  chiqarish  bilan  qamrash  koeffitsienti 
(koeffitsient  oxvata    uyumi  razrabotkoy)  deb  ataladi.  Bu  jarayonni 
amalga  oshirishda  qatlamda  barcha  tabiiy  va  sun’iy  ta’sir  usullarini 
qo’llash maqsadga muvofiqdir. 
 
K
k
 = V
k
/V
k
            
 
bu erda: K
k
 -ob’ektni qazib chiqarish bilan qamrash       
           koeffitsienti;  
V
k
- qazib chiqarish bilan qamralgan ob’ekt hajmi; 
V
k
-uyumning umumiy hajmi. 
     Gaz  va  gazkondensat  konlarida  aksariyat  tabiiy  rejimga 
ishlanganlari  va  bosimning  doimiy  pasayishi,  uning  ustiga  gazning 
g’ta harakatchanligi tufayli uyum bir butun gidrodina-mik sistemadan 
iborat bg’ladi  va  bu  erda qamrash  koeffitsienti  birga  yaqin  yoki  unga 
teng bg’ladi. 
Neft  konlarini  qazib  chiqarish  jarayonida  esa,  agar  konning 
o’lchami katta, undagi neftning qovushqoqligi yuqori bg’lgan holatda, 
uning barcha maydonlariga bir xil va salmoqli ta’sir g’tkazishning iloji 
bg’lmaydi,  chunki  qatlamlar  xususiyatining  xilma-xil  va  notekasligi 
tufayli  gidrodinamik  bog’lanishni  yaxshilash  amri  mahol.  SHuning 
uchun  ham  uyumning  butun  hajmini  ishga  tushirish  imkoniyati  oz  va 
demak, qamrash koeffitsienti bilan oz bg’ladi.  
Qatlamga  tashqaridan  ta’sir  g’tkazganda,  jumladan  qatlamga 
suv  haydalganda  oluvchi  quduqlarga  keladigan  neftasosan  g’sha 

---

 
207 
haydalgan  suv  hisobiga  sodir  bg’ladi.  SHuning  uchun  ham 
haydalayotgan  suvimiz  konning  hamma  joyiga  borib  etgani  va  g’z 
ta’sirini  g’tkazganini  baholash  katta  ahamiyatga  molik  vazifadir. 
Qatlamning  biror  joyida  oluvchi  quduqlarda  olinayotgan  mahsulot 
barqaror  bg’lib,  quduqlar  ishga  tushirilgan  vaqtda  qatlam  bosimi 
pasaymasa, demak g’sha erda haydalgan suvning kuchi mavjud. 
SHundan  sg’ng  qatlamni  siqib  chiqarish  bilan  olinganlik 
tg’g’risida  tushuncha  paydo  bg’ladi.  Xuddi    yuqoridagidek  qatlamga 
haydalgan  suvning  uning  barcha  maydonlariga  borganligini  va  ularni 
g’z  ta’siriga  olgan  olmaganligini  chamalash  ahamiyatga  molikdir. 
Siqib  chiqarish  bilan  qamrashlik  koeffitsienti  qatlamning  haydalgan 
suv ta’sir etgan hajmining uning umumiy hajmiga nisbatidir: 
 
K
s.ch
=V
x.s.k.
/
K
U
  
,        
 
bu erda: K
sch
-qatlamning siqib chiqarish bilan  
      qamralganlik koeffitsienti; 
   V
xsk
-qatlamga haydalgan suv ta’sir g’tkazgan hajm; 
   V
u
-qatlamning umumiy hajmi. 
Bu  koeffitsient  neft  beruvchanlik  koeffitsientini          aniqlash 
formulasiga  kiradi,  shuning  uchun  ham  uni  aniqlik  bilan  chamalash 
qatlamning  pirovard  neft  beruvchanlik  koeffitsienti  va  undan  neft 
oluvchanlik  sur’atiga  ta’sir  etadi.  SHuning  uchun  ham  uning 
natijalariga  qarab  yangi  konlarni  qazib  chiqarishdagi  ishlar 
rejalashtiriladi va bu ishlarni mukammallashishida katta ahamiyat kasb 
etadi. 
Ishlatiladigan  ob’ektning  siqib  chiqarish  jarayoni
 
bilan 
qamralganlik  darajasini  qatlamning  qalinligi  va  uning  maydoni 
bg’yicha  chamalash  mumkin.  SHuning  uchun  ham  qatlamning 
qalinligiga va uning maydoni bg’yicha siqib chiqarish bilan qamralish 
koeffitsienti  aniqlash  formulasiga  kiradi,  shuning  uchun  ham  uni 
aniqlik  bilan  chamalash  qatlamning  pirovard  neft  beruvchanlik 
koeffitsienti va undan neft oluvchanlik sur’atiga ta’sir etadi. SHuning 
uchun ham uning natijalariga qarab yangi konlarni qazib chiqarishdagi 
ishlar  rejalashtiri-ladi  va  bu  ishlarni  mukammallashishida  katta 
ahamiyat kasb etadi. 

---

 
208 
Ishlatiladigan  ob’ektning  siqib  chiqarish  jarayoni  bilan 
qamralganlik  darajasini  qatlamning  qalinligi  va  uning  maydoni 
bg’yicha  chamalash  mumkin.  SHuning  uchun  ham  qatlamning 
qalinligi  va  uning  maydoni  bg’yicha  siqib  chiqarish  bilan  qamralish 
koeffitsientlari tushunchalari mavjud, qatlamning haydalgan suv bilan 
ta’sirlangan  (ya’ni  g’sha  suv  bilan  shimilgan)  qalinligini  uning  neft 
bilan  shimilgan  umumiy  qalinligiga  nisbati  (Kk*h)  qalinlik  bg’yicha 
qamralganlik 
koeffitsientidir. 
Buni 
chamalashda 
haydovchi 
quduqlardagi  suvni  yaxshi  qabul  qilayotgan  qatlamchalar  va  oluvchi 
quduqlarda  esa  qaysi  qatlamga  quduq  mahsulotinti  berishda  yaxshi 
ishlayotganini  inobatga  olib,  ularning  hisobi  qilinadi.  Oluvchi 
quduqdardagi  bosimning  barqarorligi  hatto  g’sishi  ularga  qamrash 
etganligidan dalolatdir. 
Qatlamning  siqib  chiqarish  jarayoni  bilan  qamralganlik 
darajasini maydonlar orqali ifodalash uchun qazib chiqarish ob’ektdagi 
har  bir  qatlamcha  adog’ida  hisob  qilinadi.  Demak,  (K
k1
.m)  qatlam 
maydonining  haydalgan  suv  ta’siri  bilan  qamralishi  qatlamning 
umumiy maydoniga nisbati maydon koeffitsientini beradi. 
         Bu  kg’rsatkichlar  albatta  qatlamning  geologik  xususiyat-lariga 
bevosita  bog’lixdir.  Undan  tashqari  qabul  qilingan  qazib  chiqarish 
tartibi jarayoni ham g’z ta’sirinn qiladi. 
Quyida  biz  monodit  qatlamdan  (qatlamchalarga  bg’linmagan) 
iborat bg’lgan va loyiha bg’yicha quduqlar bilan tg’la, qazib bg’lingan 
ishlatshgadigan 
ob’ektning  siqib  chiqarilishi  jarayoni  bilan 
qamralishining  xususiyatlarini  kg’rib  chiqamiz.  Bunday  holatda 
qatlamning  qalinligi  bg’yicha  qamralish  bir  tekis  bg’ladi  ya’ni  K
kh
=1
 
deyish  mumkin,  chunki  hosil  qilingan  bosim  katlamning  butun 
qalinligiga  suyuqlik  tarqalishiga  imkon  yaratadi.  Maydon  bg’yicha 
qamralish  darajasi  esa  asosan  qatlamning  g’tkazuvchanligi  va 
qatlamdagi  neftning  qovushqoqligiga  bog’liq  bg’ladi,  chunki  ular 
qatlamning filtratsion xususiyatlarini ifodalaydi. Hamma sharoitlar bir 
xil  bg’lgan  taqdirda  suv  ta’siri  g’tkazuvchanlik  yuqori  va  neft 
qovushqoqligi oz bg’lganda kg’p bg’ladi. Qatlamning har xil yg’nalish 
bg’yicha,  hamda  qalinlikning  ma’lum  bir  qismi  bg’yicha  har  xillik 
mavjud bg’lganda bg’ladigan notekislikni ifodalash uchun qatlamning 
g’tkazuvchanligi  koeffitsienti  (K/

)  dan  foydalaniladi,  qazib 
chiqarish  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki  neft  harakatining  pastlii  holatida 

---

 
209 
(K/

n
 <0,1 4
/ N
s
) haydovchi quduqlarning ta’sir kuchi 1-1,5 dan 
oshmas  ekan.  SHuning  uchun  bunday  hollarda  uyumni  kesuvchi 
haydovchi  quduqlar  orasini  2-3  km  dan  oshirmasligi  maqsadga 
muvofikdir.  Agar  neftning  harakatla-nishi  yaxshi  (K  /

n
  >  0,1  M
4
  / 
N
s
)  bg’lganda  uning  ta’sir  kuchi  kattaroq  bg’lib,  xaydovchi  quduqlar 
qatorlari  orasini  4-5  km  qilsa  bg’ladi.  Bir  xil  tuzilishga  ega  bg’lgan 
kollektorlarda  ta’sir  kuchining  qamrash  xususiyati  ancha  yuqori 
bg’ladi,    shuning  uchun  chegaradan  tashqari  ta’sir  sharoitida 
(zakonturnoe  zavodnenie)  ulardan  samarali  foydalanish  mumkin. 
Lekin ba’zan qatlam maydoni keng bg’lgan holatlarda uning markaziy 
qismlariga  uyumdan  tashqaridagi  ta’siri  etib  kelmaydigan  hollar  ham 
uchraydi.  Qatlamning  qamrash  kg’lamiga  uning  mikro,  mezo  va 
makro  notekisligi  katta  ta’sir  qiladi.  Zonali  notekislik  mavjud 
bg’lganda  haydovchi  quduqlarning  qabul  qiluvchanlik  xususiyatlari 
ham  turlicha  bg’ladi.  Bunda  aksariyat  g’tkazuvchanlik  pastligi  tufayli 
qatlamning  ba’zi joylari  ta’sirdan  xoli  bg’lib  qoladi.  Demak,  shunday 
maydonlarning  mavjudligi  ba’zan  haydovchi  quduqlar  bilan  asosiy 
maydon  orasida  ba’zi  uzilmalariing  bor  bg’lishi  qatlamni  qamralish 
xususiyatini ancha kamaytiradi. SHunday qilib, g’zi bir xil bg’lmagan 
monolit  qatlamda  haydash  usulining  ta’sir  kuchi  va  qamrash 
koeffitsienti  qatlamning  notekislik  darajasiga  va  haydovchi  hamda 
oluvchi  quduqlarni  ma’qul  darajada  joylashti-rilganligiga  bog’liq 
bg’ladi.  Haydovchi  quduqlarni  joylashti-rishda  undan  suyuqlik  
harakatiga  tg’siq  bg’lishi  mumkin  bg’lgan  holatlarni  hisobga  olish 
maksadga muvofqdir. Bunday holatni va qatlamni notekisligi hisobga 
olmay  quduqlarni  joylashti-rishning  ta’sirisiz  qoladigan  joylarning 
anchagina  bg’lishiga  olib  kelishi  mumkin.  Bundan  tashqari 
kollektorlarning chegarasidagi ba’zi joylariga ham suv haydash ta’siri 
bg’lmasligi  mumkin.  SHuning  uchun  qazib  chiqarilishni  loyihalash 
bosqichlari  sharoitlarida  shunday  holatlarni  hisobga  olish  taqozo 
etiladi.  Albatta  bu  jarayonda  hamma  mavjud  kamchiliklarni  inobatga 
olish  amri  mahol,  lekin  zonal  g’zgarishlarga  ega  bg’lgan  holatlarda 
bunday  joylarni  ham  qamrash  maqsadida  rezerv  fondi  quduqlarini 
qazish maqsadga muvofiqdir. 
Qatlamga  haydaluvchi  suyuqlik  (suv)  ta’sir  kuchini  ortishida 
qatlamdan  olinadigan  suyuqlik  bilan  undan  haydalayotgan  suv 
hajmlari nisbati ham katta ahamiyatga ega. Agar bu kg’rsatkich birdan 

---

 
210 
kam  bg’lsa,  (ya’ni  qatlamga  haydaladigani  suv  undan  olinayotgan 
suyuqlikdan  kam  bg’lsa)  demak,  haydalayotgan  suvning  ta’sir  kuchi 
uncha kg’p emas, u asosan oluvchi quduqlarning birinchi qatoridayoq 
sg’nadi.  SHuniig  uchun  haydaladigan  suvning  olinadigan  suyuqlik 
nisbatiga  ahamiyat  berish  lozim  bg’ladi.  Kg’p  qatlamni  birlashtirgan 
ekspluatatsion ob’ektda har bir katlam alohida hisob qilinishi va tahlil 
etilishi taqozo  etiladi.  Undan  tashqari bir-biriga  uncha  yaqin  (ayniqsa 
kollektorlik 
xossalari) 
bg’lmagan  qatlamlarni  bir  ob’ektga 
birlashtirgan  qatlamlarga  ta’sir  etish  jarayonini  murakkablashtiradi, 
chunonchi bir haydovchi quduq orqali ikki qatlamga suv haydalganda 
agar  bir  qatlamning  g’tkazuvchanligi  ikkinchisidan  ortiqroq  bg’lsa, 
haydalayotgan  suv  yuqori  kg’rsatkichli  qatlamga  ketaveradi,  ikkinchi 
qatlam esa haydalgan suv ta’siridan deyarli mahrum bg’ladi. 
Romashkino  neft  konining  D
1
  qatlami  7-ta  qatlamchalardan 
tashkil  topgan.  Bular  butun  maydon  bg’yicha  tekis  tarqalmaganligi 
sababli aksariyat hollarda konning chegarasiga kelib g’shalardan faqat 
2-4 tasi bor bg’lib qoladi. Suv haydash jarayoni shuni kg’rsatadiki 12 
MPa  bosim  ostida  suv  haydalish  sharoitida  ikki  qatlam  mavjud 
bg’lganda  suv  ikkoviga  baravar  ketgan.  Uchta  chegaralangan  qatlam 
bg’lganda  quduqlarda  suv  haydalish  kuzatilganda  shu  narsa  ma’lum 
bg’ldiki, birinchi qatlamga suvning 50%, birinchi va ikkinchisiga 30% 
va qolgan 20% suv uchchala qatlamga ketishi aniqlangan. Agar quduq 
kesimida 4-ta qatlam bg’lsa, ularning hammasiga ham suv ketganligini 
kg’rsatuvchi holat umuman kuzatilmaydi. Buning sababi shundaki, har 
xil  qabul  qiluvchanlik  xususiyatiga  ega  bg’lgan  qatlamlarga 
quduqlarda  har  xil  depressiya  hosil  qilish  lozim,  aslida  esa  bir  xil 
depressiya bg’yicha suv haydalaveradi, demak uning kg’p qismi qabul 
qiluvchanligi  ortiqroq  qatlamga  ketaveradi.  SHuning  uchun  ham 
bunday  konlarni  qazib  chiqarish  jarayonlarida  qalinlik  bg’yicha 
qamrash koeffitsienti birdan kam bg’ladi. Albatta bunday holat ob’ekt 
bg’yicha  qaralish  darajasini    pasaytiradi.  SHu  narsa  aniqki  qancha 
bg’lakchalarga  bg’lingan  bg’lsa  unda  suv  haydash  jarayonining 
qamrash  darajasi  shuncha  pastligi  ayon.  SHuniig  uchun  qatlamlarni 
ob’ektlarga  birlashti-rishda  va  ularning  ishini  boshqarish  jarayonida 
shunday  murakkabliklar  mavjudligini  aniq
 
e’tiborga  olish  taqozo 
etiladi. Ishlatilayotgan ob’ektlarning haydalgan suv bilan qamralganlik 
darajasini aksariyat qamralganlik xaritalarida ifoda etiladi. Agar ob’ekt 

---

 
211 
monolit qatlamdan tashkil topgan bg’lsa bunday xaritani g’sha qatlam 
bg’yicha  tuzish  va  uning  qay    darajada  qamraganligini  ifodalash 
mumkin.  Agar  qatlam  qatlamchalardan  tashkil  topgan  bg’lsa,  unda 
g’sha  qatlamchalar-ning  ob’ektlardagi  tutgan  g’rniga  qarab,  eng 
muhimlari bg’yicha xaritalar tuziladi. Bu xaritalarni tuzishdagi asosiy 
mezon  ularning  kollektorlik  hususiyatiga  qarab,  hamda  g’sha 
kollektorning  tarqalganlik  darajasiga  qarab  kg’rsatiladi.  Unday 
xaritalarda oluvchi va haydovchi qudukdarning g’rni hamda yuqori va 
past  kg’rsatkichli  kollektorlarning  tarqalganlik  darajasi  kg’rsatiladi 
(chegaralari  kg’rsatiladi).  Aksariyat  foydali  neftga  shimilgan  qatlam 
qalinligi  xaritasi  (xarita  effektivnoy  neftenasыщennoy  moщnosti) 
tuziladi  va  qamraganlik  xaritasi  bilan  solishtirish  natijasida  ma’lum 
xulosalarga  kelinadi.  Kg’p  qatlamli  ob’ektlarda  qamralganlik  darajasi 
umumiy qatlamga nisbatan kg’rsatiladi. 
Qatlamning  haydalgan  suv  bilan  qamralganlik  daraja-sini 
oldindan  belgilash  (prognoz)  hamda  amaldagi  holatini  kg’rsatish 
mumkin.  Oldindan  belgilangan  suv  ta’siri  bilan  qamralganlik 
darajasidan  qatlamning  loyihaviy  neft  beruvchanlik  koeffitsientini 
belgilash  vaqtida  foydalaniladi.  Albatta  qatlamdagi  kollektorlarning 
tarqalganlik  darajasini  xaritaga  tushirganda  undagi  mezo  va  makro 
notekisliklarini  inobatga  olish  lozim.  Keyinchalik  qatlam  quduqlar 
bilan qazilganda tuzilgan xaritaga g’ziga yarasha tuzatishlar, aniqliklar 
kiritiladi. 
Hozirgi  kunda  YU.P.Borisov,  V.V.Voinov,  3.K.Ryabinin-lar 
tomonidan  tavsiya  etilgan  qamralganlikni  oldindan  belgilash  usuli 
keng qg’llanilmokda. Ularning usuli bg’yicha ob’ektning butun hajmi 
neftga  shimilgan  uzluksiz  qatlam  (V
n
),  yarim  linza  shaklidagi 
qatlamlarning  (V
ya.l
)  va  linza  shaklidagi  qatlamlarning  (V
l
) 
yig’indisidan iborat, degan fikrga asoslangan. 
Agar  qatlam  ta’minot  chegarasining  ikki  qismidan  chiqqan 
bg’lsa, uning uzluksizligi shundan ifodalanadi va unga ikki tomondan 
ta’sir g’tkazish imkoni mavjud, qatlam yarim linza shaklida bg’lganda 
u  faqat  bitta  chegarada  kg’rinadi,  demak  unga  bir  tomondan  siqib 
chiqarishni  yg’naltirish  mumkin.  Linza  esa,  hech  qaerda  uning 
chegarasi  chiqmagan  va  u  umuman  ajralgan  hollarda  mavjud.  SHu 
sabab  birinchi  holatda  (uzluksiz  qatlam)  qatlam  aksariyat  tasir 

---

 
212 
g’tkazish  mumkin,  ikkinchi  holda  esa  unga  faqat  bir  tomondan  ta’sir 
g’tkazilganligi tufayli qamralganlik darajasi tg’liq bg’lolmaydi. 
Uchnnchi holatda esa unday linzalarga g’tkazish imkoni yg’q, 
shuning uchun ular qamrov ta’siridan chetga qoladilar. 
SHuning  uchun  qamralganlik  koeffitsientini  quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
 
K
q
= (V
n
+

V
ya.d
)*/V
u
 , 
   bu erda: K
q
-qamralganlik koeffitsienti; 
 

-  yarim  linzaning  qamranmagan  qismini  hisobga  oluvchi 
koeffitsient; 
 
V
u
- ob’ektning umumiy hajmi. 
 
Kuzatishlar  kg’rsatadiki,  chegara  ichi  suv  haydash  usulida 
yarim linza va linzalar ma’lum darajada ta’sir bilan egallangan, demak 
bunda  umumiy
 
qamranish  darajasi  avvalgidan  ancha  ortiq.  Demak, 
uyumni bg’laklarga bg’lish jarayoni uni qamrash imkonini, ya’ni ta’sir 
kg’rsatish imkonini ancha oshirar ekan. 
 
SHuni  ta’qidlash  lozimki,  g’zining  tuzilishi  murakkab  va
 
notekis bg’lgan qatlam linza, yarim linzalardan tashkil topgan ob’ektni 
qazib  chiqarshida  unga  ta’sir  doirasini  har  bir  quduq  orqali  geofizik 
usullar  bilan  tahlil  qilish  va  haydalgan  suv  qay  darajada  ularga  etib 
kelganligini bilish mumkin. 
Qatlamni  qazib  chiqarish  jarayonida  aksariyat  yil  oxirida 
qatlamning  haydalgan  suv  bilan  qamralganlik  darajasini  kg’rsatuvchi 
faktga  asoslangan  qamralganlik        xaritasi  tuziladi.  Bunday  xaritani 
tuzishdan maqsad  qg’llanayotgan usulning samaradorligini chamalash 
va  uning  ta’sirini  yanada  oshirish  uchun  rejalar  uylash  va  asoslash 
uchundir.  Bunday  xaritani  tuzish  vaqtida  unga  barcha  ma’lumotlani 
mujassam qilish hamda uni atroflicha tahlil qilish taqozo etiladi.