Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

)q
G
 
koordinatida 
tuzilgan  indikator  diagrammasi  yordamida  aniqlanadi  (19-rasm). 
Bunda hosil qilingan indikator chizig’i quyidagicha ifodalanadi: 
 
(R
2
k
-R
2
k.t
) / q
G
 
=
A
+
V
 q
G
  
,  
bu erda: A va V-filtratsion qarshilik koeffitsientlaridir; 
         A-qatlamning  va  quduq  tubi  atrofining  ko’rsatkich-lariga 
bog’liq;
  
       V-quduqning tuzilishiga ko’proq bog’liq kg’rsatkichdir. 
       A  koeffitsienti  indikator  chizig’ining  ordinata  bilan  tutashgan 
nuqtasiga teng, yoki yuqoridagi formuladan hosil qiladigan bo’lsak: 
 
A=R
at
*

G 
2In R
k
/ch
k
* T
k
/2PKh T
st 
 
        V  koeffitsienti  esa  indikator  chizig’ining  ordinata  bilan  hosil 
qilgan burchagining (

) tangensiga teng (rasmga qarang). 
V=tg

 
 
SHuni  qayd  etishimiz  lozimki,  neft  quduqlarida  quduqning 
mahsuldorlik  koeffitsietiga  qarab,  qatlamning  g’tkazuvchanlik 
xususiyatini  aniqlash  mumkin,  undan  tashqari  qatlamning  foydali 
qalinligini  ham  shu  usul  bilan  baholash  imkoniyatiga  egamiz.  SHu 
usul  bilan  topilgan  qatlamning  kg’rsatkichlari  quduqlardan  kg’tarilgai 
namuna  va  geofizik  usullar  bilan  aniqlangan  ma’lumotlar  bilan 
solishtirganda,  qatlamning  g’ziga  xos  xususiyatlari  namoyon 
bg’lganligini  
 

---

 
195 
 
 
       19-rasm. Gaz qudug’ining indikator diagrammasi. 
 
q
r
-gaz qudug’i debiti, R
q.j
-qatlamning joriy   bosimi, R
q
-quduq tubidagi bosim. 
 
rg’yobga  chiqarish  mumkin,  chunonchi  karbonat  tog’  jinslarida  keng 
rivojlangan  yorug’lik  xususiyati  namunalarda  g’z  aksini  yaxshi 
topmagan  holda  bunday  usulda  uning  ahamiyati  yaqqol  kg’zga 
tashlanishi mumkin. 
       Gaz  quduqlarida  ham  A  va  V  koeffitsientlari  orqali  qatlamga 
taaluqli g’tkazuvchanlik koeffitsienti, foydali qalinligi va shu kabilarni 
baholash  mumkin.  Bunday  holatlarda  aniqlangan  kg’rsatkichlarning 
mohiyati  shundaki,  ular  qandaydir  bir  namunadan  olingan  natija 
bg’lmay,  kattagina  maydonni  g’z  ichiga  olgan  joydagi  mahsuldor 
qatlam kg’rsatkichlarini va xususiyatlarini ifodalaydi. 
       Quyida  mahsuldor  qatlam  xususiyatlarini  ifodalash  keng 
qg’llaniladigan usullar xususida sg’z boradi: 
1.
 
Gidrog’tkazuvchanlik koeffitsienti  
 



/
Rh
 

---

 
196 
      K-qatlamning  g’tkazuvchanlik  koeffitsienti,  h-qatlamning  ishlab 
turgan qalinligi, 

-qatlamdagi neft(gaz)ning qovushqoqligi. 
     Bu  koeffitsientning  g’lchami  (m
3
/ns),  u  qatlamning  barcha 
kg’rsatkichlarini ifodalab berishi mumkin. 
       2.  G’tkazuvchanlik  koeffitsienti 

=K/

,  g’lchami    m
4
/n.s  bu 
qalam  sharoitidagi  flyuidning  quduqqa  yaqin  kelgan  vaqtidagi 
harakatchanligini ifodalaydi. 
       3.  Pezog’tkazuvchanlik  koeffitsienti 

=K/

(m

c
+

J
),  bu  m-
qatlamning  g’ovaklik  koeffitsienti, 

c
-suyuqlikning  siqiluvchanlik 
koeffitsienti 

j
-tog’  jinsining  siqiluvchan-lik  koeffitsienti.  Elastiklik 
sig’im 
koeffitsienti 

=m

c
+

J
. 
Pezog’tkazuvchanlik 
koeffitsientining  g’lchami  m
2
/s.  Bu  koeffitsient  qatlam  bg’yicha 
bosimining  ma’lum  vaqt  ichida  taqsimlanishi  va  qayta  taqsimlanishi 
tezligini ifodalaydi. Qatlamning kg’pgina xususiyatlarini yana boshqa 
mavjud  usullar  bilan  aniqlash  imkoniyatlari  bor.  Bular  gidrodinamik 
usullar  bg’lib,  ularning  mufassal  yoritilishiga  boshqa  fanlarda  tg’liq 
tg’xtaladi. 
        Uyumda kg’p miqdorda quduq ishlanganligi tufayli hosil bg’lgan 
depressiyaning umumiy chuqurligi qatlamning ta’minot qismida bosim 
va  mahsulot  olinayotgan  zona  bosimi  g’rtasidagi  farq  bilan 
belgilanadi. 
 

R
3
-R
q
-Ro
O.q.
.,  
bu erda: R
k
-qatlamning ta’minot qismidagi bosim;  
        R
o.q
-olinuvchi  zonadagi  ishlayotgan  quduqlar  tubidagi  g’rtacha 
bosim kg’rsatkichi. 
        Suv  siquvi  bosimi  tarzida  R
q
  kg’rsatkich  qatlamning      dastlabki 
bosimiga  teng  deb  qabul  qilinadi.  Agar  qatlamga  sun’iy  ta’sir 
g’tkazish  usuli  qg’llanayotgan  bg’lsa,  ta’minot  chegarasi  sifatida 
haydovchi  quduqlar  qatori  qabul  qilinadi.  Demak,  bunday  holat 
qatlamni  bg’laklar  bg’linganda  (haydovchi  quduqlar  qatori  bilan) 
g’shalardagi bosim kg’rsatkichi ta’minot chegarasidagi bosim sifatida 
qabul qilinadi. Aksariyat bu bosim qatlamning dastlabki bosimidan 10-
15% ortiqroq ko’rsatkichga ega bo’ladi. Qatlam bosimi va quduq tubi 
bosimi  orasidagi  farqni  boshqarish  tabiiy  suv  siquvi  rejimida  quduq 
tubidagi bosimni kamaytirish evaziga erishiladi. Qatlamga sun’iy ta’sir 

---

 
197 
etish  usuli  qg’llangan  hollarda  esa  bu  farqni  haydovchi  quduqdarda 
bosimni  oshirish  va  oluvchi  quduqlar  tubidagi  bosimni  kamaytirish 
evaziga (ya’ni ikki yoqlama ta’sir qilish) hosil qilish mumkin. Demak, 
bunda ikki tomondan foydali ta’sir g’tkazish imkoni mavjud. 
        SHuni  qayd  etish  lozimki,  quduq tubidagi  bosimni     kamaytirish 
qatlam  bosimining    kamayishiga  olib  keladi.        Suv  haydash  
chizig’idagi  bosimni  oshirish  uyumning  kundalik  bosimini  oshiradi. 
Unda  ham,  bunda  ham  kundalik  qatlam  bosimning  g’zgarishi,  quduq 
tubi  bosimi  yoki  qatlamni  ta’minlash    chegarasidagi  bosimni 
g’zgarishidan  kamroq,  ta’sir  kg’rsatadi.  Xuddi  shunday  oluvchi 
quduqlar tubidagi bosimni ortirish uning mahsuldorligini kamaytiradi. 
Bunda qatlam bosimi ortadi, lekin quduq tubi bosimidan bosimidan u 
ancha kam bg’ladi. 
        Qatlamning  bosimida  ishlab  turgan  quduqlar  sonini  oshirish 
(quduqlar  tg’rini  qalinllashtirish)  agar  quduqlar  tubidagi  bosim 
g’zgarmasa ham, umuman olganda quduqlarning debyati kamayishiga 
olib  keladi.  Bu  qatlam  bosimining  ma’lum  miqdorda  kamayishi  bilan 
bog’liq, 
quduqlarning 
soniga 
nisbatan 
qatlamdan 
olingan 
mahsulotning  ortishi  ancha  kam  bg’ladi.  Bunga  sabab  quduqlarni 
g’zaro  bog’langanligidadir  (vzaimodeystvie  skvajin).  Buning  oldini 
olish  uchun  haydovchi  quduqlardagi  bosimni  oshirish  taqozo  etiladi. 
Quduqlarning  g’zaro  bog’liqligini  haydovchi  quduqlar  chizig’ini 
ularga  yaqinlashtirish  yg’li  bilan  ham  kamaytirish  mumkin.  SHu 
holatlarni  qatlamni  qazib  chiqarish  jarayonida  inobatga  olgan  holda, 
bu hodisalarning texnika-iqtisodiy tomonlarni ham tahlil qilish taqozo 
etiladi. 
Tabiiy  sharoitlarda  ishlagan  konlarda  qatlam  bosimining 
pasayishi  uyum  chegarasidan  chiqib,  ancha  joyga  borishi  mumkin. 
SHuning uchun eski konlar yonida ochilgan yangi konlardagi dastlabki 
bosim,  avvalgi  konlar  dastlabki  bosimidan  biroz  kam  bg’lishi  turgan 
gap.  Agar  qatlamga  suv  haydalayotgan  bg’lsa,  uning  ta’siri  uyum 
chegarasidan  chiqib  haligia  holatning  aksi  kuzatilishi  mumkin,  ya’ni 
yangi  ochilgan  konlarinng  dastlabki  bosimi  eski  kondagi  dastlabki 
bosimdan yuqoriroq bg’lishi tabiiy.