Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

10.3.3. Qatlam bosimi va quduq bosimi 
 kg’rsatkichlarini aniqlash 

---

 
198 
 
Qatlamning  bosimini  nazorat  qatlamning  dastlabki  (statik) 
hamda  uning  hozirgi  (dinamik)  bosimini  g’lchash  va  g’zgarish 
holatlarini  kuzatish  bilan  bog’liqdir.  Bu  vazifalar  ishlatish  ob’ekti 
miqyosida  yoki  uning  ba’zi  qismlarida  hamda  uyumdan  tashqaridagi 
mavjud quduqlarda g’lchashlar yg’li bilan olib boriladi. Bunda albatta 
olib boruvchi quduqlar ma’lum bir texnologik ravishda ishlayveradi. 
Qatlam  va  quduq  tubi  bosimlarini  nazorat  uchun  g’lchashni 
tashkil qilishda quyidagilarga amal qilinadi: bosimini g’lchash vaqti va 
g’lchash  orasini  asoslash,  belgilangan  reja  bg’yicha  quduqlarda 
g’lchov  g’tkazish,  olingan  ma’lumotlarni  umumlashtirish  ishlari 
bajarilishi  lozim.  G’lchashning  davriyligi  tuzilishi  lozim  bo’lgan 
izobar xaritalari vaqtiga moslangan holda bg’ladi. 
Qatlamning  dastlab  va  hozirgi  bosimlari  neft,  gaz  hamda 
haydovchi  quduqdarda  g’lchangandan  tashqari,  qatlamning  suvli 
qismida  joylangan  pezometrik  quduqlarda  ham  g’lchanadi.  Ular 
aksariyat  uyum  atrofida  joylashgan  buladi.  Kundalik  (joriy)  bosimini 
nefti  siqib  chiqarilgan  va  g’rnini  suv  bilan  bosgan  quduqlarda  ham 
o’lchash maqsadga muvofikdir. Qatlam bosimi tg’g’risidagi eng tg’la 
ma’lumotga barcha quduqlarda g’lchov olib borilgandagina erishiladi. 
Lekin  qisqa  vaqt  ichida  hamma  quduqlarni  g’zmash  mumkin  emas. 
SHuning  uchun  quduqlar    orasidan  g’lchash  uchun  muvofiqlari 
tanlanadi.  Bular  orasida  neftli,  neft-suvli  va  suvli  quduqlar  tanlanishi 
lozim.  Albatta  bu  quduqlar  uyumning  butun  zonalarini  qamragan 
bg’lishi va olingan ma’lumot umumiy holatni aks ettirishi lozim. 
Gaz-neftli  konlarda  ularning  bosimini  g’lchash  uchun  albatta 
gaz uyumidagi quduqlar ma’lumoti bg’lishi kerak. 
Kg’p  qatlamli  konlarni  g’rganishda  iloji  boricha  hamma 
qatlamlarni  ochgan  quduqlarda  ham  g’lchovlar  g’tkazilishi  maqsadga 
muvofikdir. 
Quduq  tubidagi  bosimni  g’lchash  barcha  ishlovli  quduqlarda 
olinadi,    ular  oluvchi,  haydovchi  quduqlar  bg’lishi  mumkin.  Qatlam 
bosimini  g’lchash  usuli  qatlamning  neft,  gaz,  suv  bilan  shimilgan 
darajasiga,  quduqning  vazifasiga,  ishlatish  usuliga,  texnik  holatiga. 
Qarab  belgilanadi,  bluvchi  quduqlar  ular  xoh  favvora,  xoh  gazlift 
usulida ishlasin, ishlamayotgan quduqlar xoh suv bosgan bg’lsin, xoh 

---

 
199 
haydovchi  bg’lsin  oddiy  usulda-qatlamning  g’rtasigacha  manometr 
tushirish yg’li bilan undagi bosim g’lchanadi. 
Agar  quduq  ma’lum  texnik  sabablarga  kg’ra  g’z  tubiga 
manometr  g’tkazish  imkoniyatiga  ega  bg’lmasa,  manometr  iloji 
boricha  chuqurlikka  tushiriladi  va  g’sha  erdagi  bosim  g’lchanadi, 
hamda  qatlam  bosimi  keyinchalik  hisob  qilib  chiqariladi.  Bunda 
quyidagi formuladan foydalaniladi: 
 
R
k
 = R
o’
 + [(N-N
o’
) r
s
] / 102,          
 
bu erda:  R
k
-qatlam bosimi; 
           R
o’
-g’lchangan bosim (tushirilgan chuqurlikdagi); 
           N-qatlam g’rtasigacha bg’lgan quduq chuqurligi; 
           N
o’
-g’lchangan joygacha chukurlik; 
           r
s
-quduqni tg’ldirgan suyuqlik zichligi; 
 
       SHuni alohida qayd etmoq lozimki, quduqdagi bosimning aniqligi 
uni  qanday  suyuqlik  qay  darajada  tg’latganligani  aniq  bilish  bog’liq 
bg’ladi, chunki quduqdagi suyuqlik neft-gaz-suv aralashmasidan iborat 
bo’lib, ularning bir-biriga nisbatini bilish natijaga aniqlik keltiradi. 
       Pezometrik  quduqlarda  bosim  g’lchovi  turlicha  olib  borilishi 
mumkin: quduqqa manometr tushirish yoki quduqdagi suv balandligini 
aniklash,  quduqdan  suv  chiqib  turgan  taqdirda  unish  ustidagi  bosim 
orqali aniqlansa bg’laveradi. 
       Ishlatish uslubi mexanizatsiyalashgan quduqlarda qatlam bosimini 
g’lchash maxsus kichik g’lchamdagi manometrlar bilan g’lchanib, ular 
ikki quvur (truba) orasiga imkoni boricha tushiriladi va g’sha joydagi 
bosim  g’lchanadi,  sg’ngra  yuqorida  keltirganmiz  formula  asosida 
qatlam bosimi hisob yg’li bilan chiqariladi. 
        Ba’zi  bir  hollarda  hamma  quduqlarda  bosim  g’lchash  imkoni 
bg’lmaydi,  chunki  bu  jarayon  davomida  quduqlar  ma’lum  muddat 
tg’xtatilgani  uchun  anchagina  mahsulot  olishdan  qolish  mumkin. 
SHuning  uchun  ba’zan  quduqdagi  bosim  g’lchashni  hisob  yg’li  bilan 
ham  bajarish  maqsadga  muvofiq  bg’lishi  mumkin.  Bunda  quduqni 
ishlatishni eng kami barqaror uch rejimda olib borishadi va har birida 
g’lchangan  debit  hamda  quduq  bosimi  g’rtasidagi  munosabatni 

---

 
200 
ekstropolyatsiya  qilish  natijasida  qatlamning  bosimini  aniqlash 
mumkin. 
Xuddi  shu  usulda  bir  qancha  qatlamchalardan  iborat 
ob’ektning  har  bir  qatdamchasining  mahsuldorligini  ham  aniqlash 
mumkin. Bunda har bir oraliqda qatlamning debiti   debitomerlar bilan 
g’lchanadi,  qatlamning  bosimi  va  uning      debiti  orasidagi  munosabat 
har  bir  qatlam  uchun  aniqlanib,        oxigrida  butun  ob’ekt  bg’yicha 
umumlashtiriladi. 
Olingan 
ma’lumotni  ekstropolyatsiya  qilish 
natijasida  qatlamning  mavjud  bosimi  aniqlanishi  mumkin.  Bu 
aytilganlar  quyidagi  jadvalda  ifoda  etilgan  (9-jadval),
 
unda  uchta 
qatlam tg’rt ishlash rejimida tekshirilgan. 
 
9- jadval. 
Oluvchi neft qudug’i tadqiqoti natijalari 
 
Rejim-
lar  
R
k.t.
, 
MPa 
9,t/sut 
Quduq 
bo’yicha jami 
I-qatlam 
II-
qatlam 
III-
qatlam 
1 
17,50 
191 
61,2 
43 
86,8 
2 
17,66 
162 
51 
35 
76 
3 
17,91 
115 
35 
21 
59 
4 
18,17 
69 
19 
7 
43 
 
Gaz  quduqlarida  ularning  mahsulotida  kondensat  va  suv 
mavjud  bg’lmaganda  qatlam  bosimini  quduq  tubi  bosimi  sifatida 
(albatta tg’xtatib qg’yilgan quduqlarda) quyidagicha aniqlash mumkin: 
 
R
K
=R
0
(1+0,0000361 r
g
N) yoki bosim kg’rsatkichi bg’yycha: 
 
R
k
 =R
o
 L
s  
 
S = 0,03415 r
n
*N Z
o’
.* T
o’
 ,bu erda: 
 
R
k
-qatlam  bosimi,  R
0
-quduq  og’zidagi  bosim,  r
r
-gazning 
havoga  nisbatan  zichligi,  N-qatlamning  chuqurligi,  T
o’
-g’rtacha 
harorat,  2
o’
-g’sha  g’rtacha  haroratdagi  g’rtacha  siqiluvchanlik 
bosimining  koeffitsienti,  1-natural  logorifm  asosi,  L
s
-kg’rsatkichni 

---

 
201 
qulaylik uchun maxsus jadvallarda beriladi quduq tubi bosimi barqaror 
ish rejimida akiqlanadi. Uni bir qancha usullar bilan aniqlash mumkin. 
Bunda albatta quduqning xolati va undagi asbob uskunaga ham e’tibor 
beriladi.  Favvora,  haydovchi,  gazliftli  hamda  mexanizatsiyalashgan 
quduqlarda ular orqali qatlamta manometr tushirish imkoni bg’lganda 
asbob  tushirish  imkoni  bg’lmaganda,  tushirilgan  chuqurlikdagi  bosim 
g’lchanib,  haqiqiysi  hisob  yg’li  bilan  chiqarilishi.  U  haydovchi  va 
favvora  quduqlarda  quduq  tubi  bosimini  hisob  yg’l  bilan  bajarish 
mumkin.  Bunda  nasos-kompressor  quvurlari  orasida  sodir  bg’ladigan 
ishqalanishi  tufayli  yg’qotiladigan  bosimni  tg’g’ri  hisoblamoq  taqozo 
etiladi.  Bunda  kg’pincha  quvurlar  orasidagi  bosim  kg’rsatkichidan 
(zatrubnoe  davlenie)  foydala-nish  maqsadga  muvofiqdir.  Albatga  bu 
ishlar  quduqda  bir  xil  suyuqlik  bg’lgan  holda  bajarilishi  lozim.  Agar 
quduq  mahsuloti tarkibida  gaz  yoki  suv  bg’lgan  hollarda  hisob ancha 
murakkablashadi va shuning uchun lozim bg’lgan tuzatishlar kiritilishi 
taqozo etiladi. 
Gaz  quvurlarida  quduq  tubidagi  bosimni  topish  uchun 
quyidagi formuladan foydalaniladi: 
 
R
QT
 
=R
q.o.
.e
s
,       
 
S=1293*H*10
-9

g
 
 
   bu erda: R
kt
-quduq tubidagi bosim; 
             

 - gazning zichligi; 
             N - quduqning chuqurligi; 
             e – natural logarifm asosi; 
R
ko
-quvurlar  orasidagi  quduq  og’zi  bosimi  (zatrubnoe 
davlenie). 
Suv  haydovchi  quduqlar  tubidagi  bosim  quyidagicha 
aniqlanadi: 
 
R
k.t
=R
ko
+Nrs/102,  
 
  bu erda: r
s
-qatlamga haydaladigai suviing g’rtacha zichligi; 
  R
ko
-quduq  og’zidagi  quvurlar  orasidagi  bosim  (zatrubnoe 
davlenie). 

---

 
202 
Qatlam  va  quduq  tubi  bosimlari  quduqlarga  pg’lat  sim  orqali 
tushiriladigan  maxsus  manometr  orqali  g’lchanadi.  Ular  bosimning 
ortishi bilan (yoki manometr quduqning ma’lum chuqurligida tg’xtatib 
qg’yilganda,  g’sha  g’zgarishlar  maxsus  qog’ozga  chizib  boradi. 
Manometrlar geliksli hamda prujinali porshenli bg’lishi mumkin. 
Keyingi  vaqtlarda  uzoqdan  turib  boshqarish  imkoniyatiga  ega 
bg’lgan  "Potok-5"  nomli  asboblar  majmuasi  kg’proq  ishlatiladigan 
bg’ldi.  Bunda  quduqdar  tushiriladigan  asboblar  bir  vaqtniig  g’zida 
bosimdan  tashqari  uning  debitini,  mahsulotdagn  suv  miqdorini  va 
boshqa muhim ma’lumotlarni berishga qodir. 
Agar juda aniq ma’lumotlar olingan taqozo etilsa quduqlardagi 
bosim  maxsus  pnevmatik  manometrlarda  g’lchaniladi.  CHuqurlikda 
ishlaydigan  nasoslar  orqali  neft    chiqaruvchi  quduqlarda  kichik
 
hajmdagi  maxsus  manometrlar  quvurlar  orasiga  tushilib,  bosim 
g’shalar  yordamida  g’lchanadi.  Suvli  va  ba’zi  neftli  quduqlarda 
suyuqlikning  dinamik  darajasi  (quduqni  ma’lum  darajada  tg’latib 
turgan  daraja)  yordamida  uning  bosimi  aniqlanashi  mumkin. 
Suyuqlikning   kg’tarilgan darajasi exolot yoki pezograflar yordamida 
bajariladi. 
 Ishlab  turgan  gaz  quduqlarning  og’zidagi  bosim  (bufernoe  i 
zatrubnoe-  ustevoe  davlenie)  apparaturaga  maxsus  g’rnatilgan 
manometrlar orqali g’lchanadi.