Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

9 – bob. KONLARNI ISHLATISH JARAYONIDA SUV 
HAYDASH TEXNOLOGIYASINING GEOLOGIK 
ASOSLANISHI
 
                          
 
9.1. Ishlatiladigan ob’ektlarni ajratish
 
 
Bir  tg’r  quduqlar  bilan  ishlatishga  mg’ljallangan  bir  va  bir 
nechta  maxsuldor  qatlamlarni  ishlatish  ob’ekti  yoki  qazib  chiqarish 
ob’ekti deb ataladi. Bir nechta qatlamlarni bir ob’ektga birlashtirib, bir 
yg’la ishlatish iqtisodiy tomondan maqsadga muvofiqdir. Lekin shuni 
unutmaslik  lozimki,  qatlamlarni  bir  ob’ektga  birlashtirishning  g’z 
shartlari  mavjud,  chunonchi:  1)  bir  ob’ektga  birlashtirilgan 
qatlamlarning  litologik  -  fizik  xossalari  deyarli  bir  xil  bg’lishi  lozim; 
2)  Unday  qatlamlardagi  neft  (yoki  gaz)  ning  tarkibi  qatlam 
sharoitndagi qovushqoqligi bir xil bg’lishi, ular bilan birga bg’ladigan 
boshqa  komponentlar  g’xshash  bg’lishi  lozim;  3)  Qatlamlarning 
ishlash  rejimi,  ularning  chegarasi  hamda  mahsuldorlik  xususiyatlari 
bir-biriga  yaqin  bg’lishi  lozim,  qatlamlarning  bosimi,  harorati 
hamohang bg’lishi lozim. 
YUqorida keltirilgan sharoitlar mavjud bg’lmagan holda ularni 
bir  ob’ektga  birlashtirsak,  mg’ljallangan  maqsadga  erisholmay,  balki 
ancha murakkabliklarga va natijada neft yg’qotishga yg’l qg’yishimiz 
mumkin.  CHunonchi,  har  xil  litologik-fizik  xossalari  mavjud 
qatlamlarni 
birlashtiril-ganda, 
yaxshi 
g’tkazuvchanlikka  ega 
qatlamdan  mahsulot  olinaveradi,  undan  yomonroq  g’tkazuvchanlikka 
ega  bg’lgan  qatlam  esa deyarlik  ishlamay  qolaveradi.  Agar  mahsuloti 
bir-biriga  g’xshamagan  qatlamlarni  tutashtirsak,  undan  olingan 
mahsulotni  qayta  ishlash  jarayonida  kg’plab  qiyinchiliklarga  duch 
kelishimiz  mumkin.  Agar  qatlamlarning  ishlash  rejimi  har  xil  bg’lsa 

---

 
140 
yoki birida suv bg’lib, ikkinchisi sof neft bersa yoki gazning tarkibida 
birida  serovodorod  mavjud,  ikkinchisida  yg’q  bg’lsa  bularni 
birlashtirib biz faqat zarar kg’ramiz, chunki rejimlar xar xil bg’lganda 
quduqlarning  mahsuldorligi,  demak  ishlash  sharoitlari  har  xil  bg’ladi, 
birida  suv  mavjud  bg’lsa,  biz  ikkinchi  qatlamni  ham  bevaqt  suvga 
bostirishimiz mumkin, agar tarkibi har xil bg’lsa, ularni qayta ishlash 
texnologyasi ham har xil bg’ladi. 
Albatta  ikkita  (yoki  undan  ortiq)  qatlamlarni  birlashtirishda 
ularning  barcha  kg’rsatkichlari  bir  xil  bg’lishligini  tabiatda  uchratish 
mumkin  emas,  shuning  uchun  bu  jarayonda  umumiy  qiyinchilklar 
bg’ladi.  Undan  tashqari  har  bir  qatlam  alohida  quduqlar  majmuasi 
bilan  qazib  chiqarilganda,  ularning  neft  beruvchanlik  qobiliyati 
birlashtirilgandadan  yuqoriroq  bg’ladi,  lekin  shunga  qaramay,  qazib 
chiqarishga  kapital  mablag’  sarfini  va  iqtisodiy  masalalarni  ham 
taroziga  solish  taqozo  etiladi.  Demak,  qatlamlarni  birlashtirishni 
oqilona  hal  qilish  zarur.  SHuning  uchun  ham  bu  jarayon  ikki 
bosqichda  bajariladi,  birinchisida  qatlamlarni  birlashtirishga  yoki 
ajratishga  undaydigan  geologik-fizik  xususiyatlar  kg’rib  chiqiladi, 
undan  sg’ng  esa  texnologik  va  iqtisodiy  omillar  tahlil  qilinadi  hamda 
eng  oqilona  qaror  qabul  qilish  uchun  hamma  omillarnn  kg’rib 
chiqiladi. Ba’zi holatlarda konlar bag’ridagi qatlamlarning ob’ektlarga 
ajratish  uchun  geologik  omillarning  g’zi  kifoya  qiladi.  Ba’zan  esa 
buning  uchun  geologik  omillarning  g’zi  etarli  bg’lmaydi,  bunda 
tadqiqotlarni  ikkinchi  bosqichi  bajariladi,  buning
 
uchun  quyidagilarni 
bajarish lozim bg’ladi: 
-  ob’ekt  sifatida  birlashtirilishi  lozim  bg’lgan  qatlamlarning 
qazib  chiqarish  kg’rsatkichlarining  yillik  miqdori  har  bir  qatlam  va 
kon bg’yicha hisoblab chiqiladi va baholanadi; 
-  qazilishi  lozim  bg’lgan  quduqlar  soni  ulardan  olinishi  lozim 
bg’lgan neft va suv miqdori hisoblanadi; 
- iqtisodiy kg’rsatkichlar har xil kg’rinishda hisoblanadi, bunda 
neftning  tannarxi,  solishtirma  kapital  sarflar,  10-15  yilga  va  qazib 
chiqarishning butun davriga sarflanadigan harajatlar, bunga quduqlarni 
qazish  uchun  ketadigan  xarajat,  energetik  xarajatlar  amortizatsiya  va 
remont  uchun  bg’ladigan  xarajatlar,  qatlamga  sun’iy  ta’sir  ettirish 
uchun  qilinadigan  xarajatlar,  neftni  yig’ish,  tayyorlash  va  transport 

---

 
141 
qiltsh  uchun  xarajatlar,  butun  ishlarni  bajarish  uchun  tg’lanadigan  ish 
haqi bg’yicha xarajatlar hisobga olinadi. 
Sg’ngra  har  xil  nusxalarning  kg’rsatkichlari  g’zaro 
solishtiriladi va xalq xg’jaligiga eng foydali nusxa qabul qilinadi. 
SHuni alohida qayd etmoq lozimki, mutaxassislarning fikricha 
(V.G.  Kalinin  va  b.)  qatlamlar  bir  ob’ektga  qancha  kg’p  qg’shilsa, 
ularda  ishlovchi  quduqlarning  mahsuldorligi  shuncha  kamayadi. 
SHularni  inobatga  olib  qatlamlarni  birlashtirishda  bu  ishga  har 
tomonlama va jiddiy yondashish lozim bg’ladi. 
Qatlamlarning  joylashishi  chuqurligi  nam  bu  borada  katta 
ahamiyat  kasb  etadi,  chunki  chuqurlik  ortgan  sari  burg’ulashning 
bahosi ortadi, demak xarajat kg’payadi. Ob’ektlarni tanlash jarayonida 
undan  tashqari  konni  g’zlashti-rish  sharoitlari  ham  ahamiyat  kasb 
ztadi. 
Kg’p  qatlamli  konlarni  qazib  chiqarish  tajribasi  va  qazib 
chiqarish  nazariyasining  rivojlanishi  ilgarigi  qabul  qilingan  va 
ishlatilayotgan  ob’ektlar  faoliyatiga  ba’zi  g’zgarishlar  kiritishni  va 
qatlamlarni  ob’ektlarga  birlashti-rish  ishlariga  asosliroq  yondashishni 
taqozo  etadi.  Bu  soxadagi  tushunchalarning  rivojlanishi  40-60 
yillardagi 
mutaxassislar-ning 
qilgan 
xulosalariga 
anchagina 
g’zgartirishlar  kiritishni  taqazo  etadi.  CHunonchi,  ilgarigi  tasavvur 
bg’yicha umumiy qatlamlarning neftga  shimilganlik qalinligi 40-50m 
gacha bg’lgan 5-10 qatlam va qatlamchalar bir ob’ektga birlashtirilgan 
bg’lsa,  hozirgi  tasavvurda  qatlamlarning  g’sha  qalinligi  20-30m  dan 
oshmasligi  va  qatlamlar  sonining  kam  bg’lishligi
 
tavsiya  etiladi. 
Kg’pgina  konlarda  ilgari  katta  ob’ektlar  hosil  qilingan  bg’lsa,  ular 
qazib  chiqarish  jarayoniga  tg’la  jadal  jalb  qilinish  imkoniga  ega 
bg’lmaganlini  uchun  ularning  har  bir  qismiga  alohida  kg’plab 
quduqlar qazilishini taqozo qildi. Bunday holat Uzen konidagi XIII va 
XIV  qatlamlarda  sodir  bg’ladi,  unda  avval  quduqlarda  ikkala  qatlam 
otilgan  va  ishga  tushirilgan  bo’lsa,  keyinchalik  ikkala  qatlamga  ham 
alohida ko’plab quduq qazish lozim bo’ldi. 
Bunday  holatlar  G’arbiy  Sibirdagi  Samotlor  va  Ust-Baliq  va 
boshqa  konlarda  ham  sodir  bo’lgan.  Romashenko  konining 
Abdurahmon maydonida  bunday  ish  boshqacharoq  hal  qilindi.  Bunda 
avval  D
1
  qatlamining  hamma  7  ta  qatlamchalari  bir  ob’ektga 
birlashtirilib  ishlatilgan  edi,  keyinchalik  mo’ljaldagi  natijaga  ega 

---

 
142 
bo’linmagach,  maydon  bo’yicha  yana  yangi  qazishgan  quduqlarning 
soni 2 marta orttirilgan bo’lib, ular qaysi qatlamga qaysi joyda yaxshi 
ishlatilmagan bo’lsa, shu joyga qazilgan va qayta ishga tushirilgandir. 
Bunday holat ko’plab konlarda sodir bo’lgan.  
Ko’p  qatlamli  konlarni  qazib  chiqarish  jarayonida  ishlatish 
ob’ektlarni  tanlash  va  ajratishda  qo’shni  ob’ektlarni  ham  inobatga 
olish  lozim.  Undan  tashqari  uncha  katta  chuqurlikka  ega  bo’lyotgan 
loyihalanadigan quduqlarni eng pastki qatlamga mo’ljallash lozim. Bu 
holat keyinchalik ob’ektlarni ishlatish va uni kuzatish, lozim bo’lganda 
biridan  ikkinchisiga  qaytish  yoki  qaytadan  boshqa  ob’ektga  o’tish 
imkoniyatlarini beradi. 
Bunday 
ishlarni 
bajarishda 
ayniqsa 
suv 
haydovchi 
quduqlarning  mavjudligini  inobatga  olish  lozim  bo’ladi,  chunki 
qatlamga  haydaladigan  suv  albatta  qo’shni  konlarga  ham  har  qanday 
ozmi-ko’pmi  o’z  ta’sirini  o’tkazadi,  chunki  qatlamlar  umimiy  suv 
havzasining  qismlaridir.  Bir  joydan  ikkinchi  joyga  (bir  kondan 
ikkinchisiga)  suvning  oqib  o’tmasligini  ta’minlash  uchun  haydovchi 
quduqlarni aksariyat bir xil joyga va oluvchi quduqlarni ham shunday 
o’xshash joyga joylashtirish maqsadga muvofiqdir.  
Bunda  ustma-ust  joylashgan  ob’ektlarda  ham  biridan 
ikkinchisiga oqib o’tishning oldi olingan bo’ladi.  
Bosimlar  orasida  katta  farq  bo’lganda  oqib  o’tish      sezilarsiz 
bo’ladi.  Bu  shartga  amal  qilinmagan  holda  bir  ob’ekt  uchun  yuqori 
bosimli  joy  ikkinchi  ob’ekt  uchun  past  bosimli  joyga  to’g’ri  kelib 
qolsa,  albatta  bir-biriga  oqib  o’tish  imkoniyati  aniq  bo’lib  qoladi, 
natijada qaysi haydovchi quduqdan yuborilayotgan suv qaysi ob’ektga 
ta’sir qilayotganini aniqlash imkoni ham yo’qoladi.  
Qazib  chiqarish  tajribasining  kamligi  va  bir  joydan  ikkinchi 
joyga  suvning  oqib  o’tishini  yaxshi  tasavvur  qilmaganlik  va  shunday 
holat bo’lishini hisobga olmaganlik natijasida Tuymaza, SHkapovo va 
boshqa konlarda ko’pgina noaniqliklar sodir bo’lgan va ularni tartibga 
solish uchun ko’p ovora bo’lishga to’g’ri kelgandir.  
SHuning  uchun  kon  bag’rida  ikki  va  undan  ortiq  ob’ektlar 
ajratilish  imkoni  bo’lganda  va  ularda  qatlamdagi  bosimni  saqlash 
shartlari bo’lgan taqdirda ularni o’zlashtirish navbat bilan olib borilishi 
lozim.  Bunda  ob’ektlarning  nisbiy  mahsuldorligiga  qarab  uch  xil 
holatni  ko’zdan  kechirish  mumkin:    1)  ob’ektlar  mahsuldorligi 

---

 
143 
deyarlik bir xil sharoit-larga ega bo’lgan holda ularga quduq qazishni 
bir  vaqtning  o’zida  birvarakayiga  boshlash  lozim,  bunda  quduqlarni 
burg’ulash  uchun  kerak  bo’ladigan  asbob-uskunani,  u  erdan    bu  erga 
ortiqcha  kg’tarish  va  tashish    xizmatidan    xoli  bg’linadi;  2)  agar 
ob’ektlar  g’zlarining  mahsuldorligi  xususidan  har  xil  ahamiyatga 
molik  bg’lsalar,  unda  mahsuldorroq  ob’ektni  ishga  tushirishdan 
boshlanadi;  3)  agar  qatlamlarning  mahsuldorligi  har  xil  bg’lib, 
ularning  ba’zilarini  alohida  ishlatish  iqtisodiy  jihatdan  maqsadga 
muvofiq  bg’lmaganda  hamda  qatlamlar  (ob’ektlar)  soni  kg’p  bg’lgan 
hollarda umuman kon kesimini qazib chiqarish qavatiga bg’lish taqozo 
etiladi. Qazib chiqarish qavati deb g’zida bir necha ob’ektni biriktirgan 
kon  kesimi  qismiga  aytiladi.  Bunda  eng
 
mahsuldor  ob’ekt  negiz 
ob’ekti  deb  ataladi  va  ish  g’shani  burg’ulashdan  hamda  ishlatishdan 
boshlanadi.  Qolganlarini  alohida  quduqlar  majmuasi  bilan  qazish 
g’zini  oqlamaydi,  shuning  uchun  avvalgi  negiz  ob’ektga  qazilgan 
quduqlar  g’z  vazifasini  bajarib  bg’lgach,  keyingi  ob’ektlarga 
qaytariladi,  shu  sababli  bu  ob’ektlarni  qaytarish  ob’ekt  deb  ataladi. 
Bunday holat konni
 
ishlatish muddatini bir muncha uzaytirib yuboradi. 
Bunday  sharoitlarda  eng  yuqori  iqtisod  kg’rsatkichiga  ega 
bg’lgan  usul  bir  vaqtning  g’zida  bir  qancha  ob’ektlarni  bir  guruh 
quduqlar  yordamida  alohida  ishlatish  usulidir.  Bunda  bir  necha 
ob’ektlarga  bir  guruh  quduqlar  qaziladi,  lekin  har  bir  quduqda 
ob’ektlar  bir-biridan  texnik  asboblar  yordamida  ajratiladi  va  alohida 
ishlatilib,  qatlamga  haydalgan  suv,  undan  olingan  mahsulot  alohida 
hisob qilinadi. Hozirgi zamon texnika va texnologiyasi yordamida 2-3 
va  undan  ortiq  ob’ektlarni  bir  guruh  quduqlarda  ishlatish  ayniqsa, 
iqtisodiy tomondan davr talabiga javob beruvchi jarayondir.