Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

3.7. Terrigen va karbonat kollektorlarining xususiyatlarini 
taqqoslash 
 
YUqorida  qayd  etganimizdek,  terrigen  kollektorlar-  g’ovakli 
(porovыy) kollektorlar turkumiga mansub, karbonat kollektorlarda esa 
g’ovaklar  ham,  yoriqlar  ham,  kovaklar  ham  mavjud  bg’lib,  ular 
aksariyat,  aralash  kollektorlarga  mansubdirlar.  Mutaxassislarning 
fikricha,  g’tkazuvchanlik  0,01  mkm
2
  gacha  bg’lgan  jinslarni  past 
g’tkazuvchanlik  xususiyatiga  ega,  0,01-0,1  mkm
2
  ni  esa  g’rtacha 
g’tkazuvchanlikka  ega  va  0,1  mkm
2
  dan  yuqorisini  esa  yaxshi 
g’tkazuvchanlikka ega kollektorlarga ajratadilar. 
SHuni  alohida  qayd  etish  lozimki,  g’ovakli  terrigen  va 
karbonat  kollektorlar  g’zlarining  g’ovaklari  tuzilishi  bilan  farq 
qiladilar. Karbonat jinslarda g’ovaklar juda tor kanallar bilan tutashadi 
va  kg’pincha  bir  xil  sharoitda  g’tkazuvchanliga  past  bg’ladi.  Ana 
shunday  farq  mavjudligi  uchun  bu  jinslar  o’zlarining  g’ovaklikning 
solishtirma  yuzasi  bilan  ham  farq  qiladilar.  Bu  kg’rsatkich  karbonat 
jinslarda  ozroq,
 
terrigen  jinslarda  yuqori  bg’ladi,  ayniqsa  bu  farq 
g’rtacha  va  undan  past  g’tkazuvchanlikka  ega  bg’lgan  jinslarga 
kg’proq 
mansubdir, 
SHu 
kg’rsatkichlar 
jinsning 
neftga 
shimiluvchanlik  xususiyatlarini  belgilovchi  kg’rsatkichlardan  biridir. 
SHuning  uchun  karbonat  kollektorlarda  neft  bilan  shimilganlik 
darajasi  ozroq  bg’ladi.  YAna  shuni  unutmaslik  kerakki,  karbonat 
qatlamlar  aksariyat  qat-qatlilik  xossasiga  ega,  shuning  uchun  ham 
butun qatlam bg’yicha gidrodinamik aloqalar qiyinlashadi. 

---

 
46 
Karbonat  jinslarda  yoriqlar  kg’proq  rivojlangandir,  aksariyat 
ularning  yg’nalishi  qatlamga  nisbatan  tik  va  og’ma  ravishda 
joylashgan 
bg’ladi.  Aksariyat  hollarda  yoriqlik  qatlamning 
mahsuldorligini  belgilaydi,  chunki  yoriqlarning  g’tkazuvchanlik 
xususiyati  yuqori,  undan  tashqari  yoriqlarga  g’ovaklardan  suyuqlik 
oqib  keladi  va  ular  g’z  navbatida  suyuqlik  yig’uvchi  va  g’tkazuvchi 
vazifasini  bajaradilar.  SHuning  uchun  ham  qatlamdan  olingan 
namunaning g’ovakligi past kg’rsatkichlarga ega bg’lgan holda, g’sha 
konlardagi  quduqlarning  mahsuldorligi  terrigen  kollektorlardagidan 
ancha  yuqori  bg’ladi.  SHuning  uchun  yoriqlilik  qatlamni  qazib 
chiqarish sharoitlariga ancha ta’sir qiladi. 
Karbonat  tog’  jinslari  kollektor  bg’lgan  konlarda  qatlam 
bosimini  oshirish  yoki  ularda  quduq  tubini  kislota  bilan  ishlash 
ulardagi  mayda  yoriqlarni  kengayishiga  va  ularning  g’tkazuvchanlik 
qobiliyatini  oshirishga  xizmat  qiladi,  demak  qazib  chiqarish 
sharoitlarini yaxshilashga yordam beradi. 
SHuning uchun ham terrigen kollektorlariga nisbatan karbonat 
kollektorlarining past kg’rsatkichli g’tkazuvchan jinslarda ularni ishga 
solish imkoniyatlari yuqori hisoblanadi. 
Neft-gaz  qatlamining  xilma-xilligi  ularning  geologik  fizik 
xossalarining, tuzilishining turliligidir. Biz yuqorida keltirgan tartibga 
binoan  qaraydigan  bg’lsak,  uyumni  geologik  struktura  sistemasi 
sifatida  qarab,  uni  har  xil  darajalarga  bg’lib  tadqiq  qilishimiz  kerak. 
Bunday  hollarda  biz  g’z  tadqiqotlarimiz  yg’nalishiga  qarab  asosli 
xususiyatlarni  tanlashimiz  taqozo  etiladi.  Masalan,  neft  yoki  gazning 
zahiralarini  hajmiy  usuli  bilan  hisoblamoqchi  bg’lsak,  asosli  belgilar 
sifatida  neftga  shimilgan  qalinlik,  g’ovaklik  va  neftga  shimilganlik 
darajasi  qabul  qilinishi  lozim  va  kg’rilayotgan  uyum  darajasida 
shunga  qarab  elementlar  qabul  qilinadi.  Aksariyat  geologik  sistema 
bir-biridan  g’zining  kg’rsatkichi  bilan  farq  qiladigan  elementlardan 
tashkil topgan bg’ladi. Bunda ikki shaklga e’tibor beriladi: 1) geologik 
munosabatlar  va  2)  har  xil  elementlar  orasidagi  miqdoriy 
munosabatlar. 
Geologik munosabatlar geologiyada har xil xaritalar, kesmalar 
va  ularning  solishtirma  natijalari  hamda  shartli  belgilar  shaklida 
ifodalanadi. 

---

 
47 
Har  xil  elementlarning  miqdoriy  munosabatlarini  ifodalashda 
esa matematik statistika usullari asqotadi. 
YUqorida  keltirilgan  sxema  bg’yicha  geologik  xilma-xillikni 
besh  darajaga  bg’lish  mumkin:  G’tamikroxilma-xillik,  mikroxilma-
xillik, mezoxilma-xillik, makroxilma-xillik, metaxilma-xillik. 
G’tamikroxilma-xillik  qatlami  tashkil  qilgan  har  bir  donadan 
iboratdir va ularning qatlamda turgan joyidan qatiy  nazar, xossalarini 
g’rganish ularning mexanik tuzilishini tarkibini g’rganishdan iborat. 
Neftli  qatlam  donalari  aksariyat  0,01-1mm  orasida  bg’ladi  va 
ularning  granulometrik  tarkibini  g’rganish  -  xilma-xillik  darajasini 
belgilashga  yordam  beradi.  Mutaxassislar  granulometrik  tarkib  va 
uning xilma-xillik koeffitsientla-rini har bir region uchun aniqlaganlar. 
G’tamikroxilma-xillikni  g’rganishlik  ekspluatatsiya  jarayonida  quduq 
tubiga  qg’yadigan  filtrni  tanlashda,  neftni  qazib  chiqarish  jarayonida 
uni siqib chiqarish ishlarini tashkil qilishda va qatlamda qanchalik neft 
qolib ketishi mumkinligini chamalashda asqotadi. 
Mikroxilma-xillik bunda uyumni g’rganish darajasida element 
sifatida  kollektorlik  xususiyati  aniqlanadigan  namunalar  qaraladi. 
Demak, namunaning litologiyasi, g’ovakligi, g’tkazuvchanligi, qoldiq 
neftga  shimilganlik  darajasini  g’rganish  vazifasi  turadi.  Kg’p 
namunalar 
natijasini 
ehtimollik 
nazariyasi 
usuli 
bilan 
umumlashtiriladi. 
Mikroxilma-xillikni 
g’rganish  qatlam  qazib  chiqarish    
jarayonida  sodir  qilinishi  lozim  bg’lgan  qator  amaliy  ishlarga 
yg’llanma  beradi,  jumladan,  zahiralarni  hisoblash      va  qatlamga  suv 
haydash usullarini tanlashda bu kg’rsatkichlar   ish  beradi. 
Mezoxilma-xillik  qatlamning  tuzilishini,  uning  tarkibidagi 
kollektor  va  kollektor  bg’lmagan  qatlamchalarning  mavjudligi  va 
ularning  g’rni,  ahamiyatini  g’rganadi,  shuning  asosida  past,  g’rta  va 
yuqori   mahsuldor zonalar va oraliqlar belgilanadi. Bu ishlar quduqlar 
kesimini bir-biriga solishtirish usuli bilan olib boriladi. 
Bunday  ishlar  har  xil  kesma  va  xaritalar  tuzish  bilan 
yakunlanadi.  Bunda  elementlarni  ajratish  uchun  mahsuldorlik 
ko’rsatkichidan foydalanish mumkin. 
Mezoxilma-xillikni  g’rganish  qatlamning  ishlaydigan  va 
ishlamaydigan qismini ajratish, qatlamdan oluvchi va unga haydovchi  
joylashtirish,  qatlamning  jadal  va  sust  ishlashi  mumkin  bg’lgan 

---

 
48 
qismlarini 
aniqlash, 
qatlamga 
suv 
haydash 
imkoniyatlarini 
chamalagan  va  suv-neft  chegarasining  holatini  kuzatish  va  nazorat 
qilish imkoniyatlarini beradi. 
Makroxilma-xillik  bunda  qatlamning  qaysi  qismi  kollektor, 
qaysi  qismi  kollektor  emas  va  bu  holat  kesimda  hamda  uyum 
maydonida  qay  ahvolda  namoyon  bg’lishi  aniqlanadi.  Bu  tadqiqotlar 
xarita va kesmalar kg’rinishida ifoda etilishi mumkin. 
       Makroxilma-xillikni  g’rganish  qatlamda  neft-gaz  bilan  shimilgan 
qismini  aniq  kg’rsatadi,  kollektorlar  yg’q  joylarni  aniqlaydi, 
loyihalash  vaqtida  qatlamdan  olinishi  va  unga  haydalishi  lozim 
bg’lgan  joylarni  belgilashga  yordam  beradi,  suv-neft  chegarasining 
jadal  va  sekin  surilishi  mumkin  bg’lgan  hollarini  aniqlashga  yordam 
beradi,  hamda  qatlamning  qaysi  qismdan  boshqa  qismga  oqib  g’tish 
hollari  bg’lishi  mumkinligini  kg’rsatib  beradi,  qazib  chiqarish  bilan 
qatlamning  qay  darajada  jalb  qilinganligini  qamralganli-gini 
chamalaydi. 
Metaxilma-xillik  bunda  strukturaning  elementi  sifatida 
uyumning bir-biridan ancha farq qiladigan yirik qismlari olinadi. 
Mezoxilma-xillik  bilan  metaxilma-xillik  darajala-rini  bir-
biridan  ajratish  kg’rsatkichlarini  yaxshilab  ishlab  chiqish  taqozo 
etiladi.  Bu  kg’rsatkich  bir  qancha  qatlamlarni  bir  ob’ekt  sifatida 
qg’shilganda  asqotishi  mumkin.  Bu  masala  g’rganilganda  quyidagi 
vazifalarni  hal  etishga  yordam  beradi:  bir  qancha  qatlamlarni  bir 
ob’ektga birlashtirish vaqtida ekspluatatsion va haydovchi quduqlarni 
qatlamning qaysi qismiga joylashtirishda, qazib chiqarishning foydali 
natijasini kg’tarish maqsadida bajariladigan ishlarni asoslashda, qazib 
chiqarish jarayonini nazorat qilishda va h.k. shular jumlasidandir. 
SHuni  e’tirof  etish  lozimki,  xilma-xillikning  boshlang’ich 
darajalari  yaxshi  g’rganilib,  keyingi  ikki  elementga  kamroq  e’tibor 
berilgan. Geologik xilma-xillikni g’rganish usullarini takomillashtirish 
neft koni geologiyasi fanining eng muhim vazifalaridandir.