Abu Iso at-Termiziyning “Shamoyili Muhammadiya” asari tahlili Reja

Birinchisi-insoniy amallar. Bunga Payg‘ambarimiz alayhissalomning insoniy xilqatlaridan kelib chiqib qilgan amallari kiradi va ularga Pay’ambarliklariga bog‘liq deb qaralmaydi u zotning xatti-harakatlari, yurush –turushlari, o‘tirishlari, yeb-ichishlari, uxlashlari ana shunday amallar sirasiga kiradi. Mazkur ishlarni qilish- qilmaslik to‘g‘risida shariatda buyruq yoki qaytariq yo‘q. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, insoniy extiyoj bo‘lgan qaysidir amalni u zot muntazam ravishda bajargan bo‘lsalar, o‘sha amal muqobillikdan chiqib, sunnat yoki mustahabga aylanadi. Bunga u zotning o‘ng yon bilan yotib uxlashlarini misol keltirish mumkin. Shuningdek, qaysidir ishni amalga oshirishda maxsusu holatga rioya qilish haqida biror ko‘rsatma kelgan bo‘lsa, u ham sunnat yoki mustahabga aylanadi. Bunga suv yoki shunga o‘xshash boshqa ichimlikni, orada nafasni roslab uch martta ichish toamni o‘ng qo‘l bilan tanovvul qilish misol bo‘ladi.
Ikkinchisi-u zot o‘z qavmining urf odatlaridan chiqmagan holda qilgan va shariy ko‘rsatma ekaniga dalil kelmagan amallar.
Masalan, Payg‘ambar alayhi salom asosoan o‘z qavimlari odatiga mos tarzda kiyinib, Pyg‘ambarlikdan oldin kiygan kiyimlarini nubuvatdan keyin ham o‘zgartirmadilar. Biroq Payg‘ambar qilib yuborilganlaridan kegin erkak va ayollarning liboslari uchun muayyan shart va meyorlarni belgilan berdilar. Demak, bu haqida alohida shar’iy hukm kelgani uchun unga bo‘ysinish zarur bo‘ldi. Shuningdek, u zotning soch qo‘yishlariga oid bir necha rivoyatlar mavjud. Lekin sochni huddi u zotnikiday o‘stirish sunnat hisoblanmaydi. Chunki u zot bu ishni shar’iy hukumni yoki diniy ta’limotlarni amalga oshirish uchun qilmaganlar. Agar oddiy ishning shari’atga bog‘liqligi tog‘risida dalil, targ‘ib yoki buyruq kelgan bo‘lsa, uning hukmi o‘zgardi. Bunga oq libosning boshqalardan afzalligini misol qilib keltirish mumkin. Chunki bu xususida Rasuli akramdan alohida hadisi shariflar vorid bo‘lgan.
Uchinchisi-Nabiy alayhi salomga xos bo‘lgan amallar. U zotning o‘zlariga xos bo‘lgan amallarga ham ergashilmaydi. Masalan, ro‘zani ulab tutishlarida bu ish u zotga xosligini e’tiborga olish lozim.