Abu Iso at-Termiziyning “Shamoyili Muhammadiya” asari tahlili Reja

Abu Iso at-Termiziyning “Shamoyili Muhammadiya” asari tahlili
Reja:

1. 
   Shamoil janri haqida ma’lumot
   
2. 
   “Shamoil Muhammadiya” asarining uslubiy jihatlari
   
3. 
   Asarga yozilgan sharhlar va uning zamonaviy nashrlari
   

Nabiy alayhi salomga ergashish va u zotdan o‘rnak olish muborak shamoillarini va xislatlarini o‘rganishdan kelib chiqadi, chunki u zotga ergashish, yo‘llaridan izma-iz yurish, hidoyatlarini lozim tutish faqat shamoillarini o‘rganib, siyratlarini bilish orqali amalga oshadi. Shuning uchun har bir mo‘min musulmon Nabiy alayhissalom shamoillarini o‘rganishi shart va lozim. Bu borada ko‘plab olimlarning e’tiborini o‘ziga jalb qila olgan va bu sohada yozilgan asarlar orasida o‘ziga munosib mavqey hosil qila olgan asarlardan biri biz u yuqorida tanishib chiqqan imom Termiziy qalamiga mansub bo‘lgan “Shamoili Muhammadiya” asaridir.

Bir necha asrlar davomida o‘zining ahamihyatini yo‘qotmay musulmom olamida zalvorli ilm tarqatishga xizmat qilib kelayotganligi ushbu asarning Alloh taolo huzurida qabullik alomatlaridan biri deb aytishimiz mumkin.
Ushbu ilm yani “Shamoil Muhammadiya” ilmi tuzulishi va tarkib topishi jihatdan siyrat ilmiga ham o‘xshab ketadi , balki aynan o‘zi desak ham yanglishmagan bo‘lamiz. Ammo bu yerda ayrim holatlar bo‘lib xususan shamoil ilmida ko‘proq Nabiy alahissalomning tashqi ko‘rinishlari, yuz ko‘rinishlari, bo‘y-bastlari kabi narsalar kengroq qamrab olinadi. Siyrat ilmida esa Nabiy alayhi salomning tashqi ko‘rnishlari va xulqlari bilan birgalikda u zot alayhi salomning umr yo‘llari ya’ni tug‘ulganlaridan torib to vafot yo‘llarigacha bo‘lgan hayotlari yoritib beriladi. Bunga misol tariqasida “Shamoili Muhammadiya” asariga nazar tashlaydigan bo‘lsak ushbu asar o‘zida 415 ta hadisni jamlagan bo‘lsa dastlabki hadis u zot alayhissalomning ko‘rinishi haqidagi hadis matni va sharhi bilan birgalikda tanishib chiqamiz.
Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rosululloh sollallohu alayhi va sallam juda novcha ham, pakana ham, o‘ta oppoq ham, bug‘doy rang ham emas edilar. (Sochlari) juda jingalak ham, o‘ta silliq ham emasdi. Qirq yoshga yetganlarida Alloh taolo u zotni payg‘ambar qilib yubordi. Keyin Makkada o‘n yil, Madinada o‘n yil turdilar. Alloh taolo u zotni oltmish yoshlari avvalida vafot ettirdi. O‘shanda soch-soqollarida yigirmata ham oq tola yo‘q edi.¹
Ushbu hadis sahih sanad bilan Imom Buxoriy (3547, 3548,5900) va Muslim (2347) “Sahihayind” da, musannif (yani, Termiziy) “Sunan” da va Imom Ahmad kabi boshqa muhaddislar rivoyat qilishgan.
Ushbu hadisni keltirishimizdan murodga kelsak, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdak siyrat asarlar va shamoil asarlar o‘rtasidagi farqni ko‘rsatish edi. Tanishib o‘tkanimizdek kitobning boshlanishidanoq Nabiy alahissalom haqida u zotning tashqi ko‘rinishi borasida so‘z bormoqda. fikrimizni yanada oydinlashtirish uchun siyrat turkumida yozilgan asarning ham boshlanish qismidan iqtibos keltirib tahlil qilib o‘tamiz . Ibn Hishom qalamiga mansub “as-Siyra an-Nabaviya asariga nazar tashlaydigan bo‘lsak ushbu asrning dastlabki qismida albatta, hamd va na’t qismidan so‘ng to‘gridan to‘ri Nabiy alayhissalom hayotlariga to‘xtalishdan oldin arab qabilalari, ularning nasablari, kelib chiqishi va hattoki Ismoil alayhisalom haqlarida ham biroz to‘xtalib o‘tdilar. Aynan man shu jihatdan ya’ni yuqorida ta’kidlaganimizdek birida tarix ham aks ettirilgan bo‘lishi bilan, yana biri esa faqat inson shaxsiyatini yoritib berishi bilan bir-biridan farqlanadi.
Shamoil so‘zining lug‘aviy va istilohiy manolariga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak: “shamoil” arabcha so‘z bo‘lib “shamila” so‘zining ko‘pligi bo‘lib “fazilat”, “tabiat”, “xulq-atvor” degan ma’noni anglatadi shamiol ikki hususiyatni o‘z ichiga oladi birinchisi tashqi surat, ikinchisi ichki surat. Tashqi suratda tan rangi, bo‘yining balandligi yoki pastligi, soch hoalti, yurish-turish, a’zolar katta kichikligi va shu kabilar kiradi.²
Ichki surat esa fe’l-atvor: muloyimlik, sabr-toqat, avf, hayo, mehribonlik va hokazolar kiradi bu haqida yana to‘xtalib o‘tamiz.
Shamoil ilmining ahamiyatiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak birinchi o‘rinda Qur’oni Karimni fahimlash tushunish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Ikkinchidan: Sunnati nabaviyyani tushunish u zotning sunnatlariga ergashish xayotga tatbiq qilish, ibrat olish.
Uchinchidan Islom aqidasini to‘g‘ri anglash, ilmda ixtilofga bormaslik va mutashobih oyatlar bayoni. Imonning naqadar muhum bir nemat ekanligini anglash va uning qadirga yetish. Imonni mustahkamlash va istiqomatda bardavom bo‘lish.
To‘rtinchidan o‘rnak olish zero Nabiy alayhissalom butun musulmon ummatiga namuna bo‘lgan zotdir. Alloh taolo u zot alayhi salomni hayotning turli sinovlari bilan imtihon qildi uz zot esa o‘z ummatiga go‘zal sabrni ilmni meros qoldirdilar. Biz u zotni shamoillariyu siyratlarini o‘rganish orqali u zotning meroslariga ham ega bo‘lamiz. Shu sababli Nabiy alayhissalom ulamolar, olimlar payg‘ambarlarning merosxo‘rlaridirlar deb ta’kidlaganlar. Demak biz bu ilmni o‘rganish orqali u zot meroslaridan bahramand bo‘lamiz.
Beshinchidan esa Nabiy alayissalomning shamoillarinini, siyratlarini o‘rganish orqali bizda sahobayi kiromlarga bo‘lgan muhabbatimiz ortib boradi. U zot bilan birga hijrat qilgan Abu Bakr r.a., badanini ilon chaqsada u zotning uyg‘onib ketishlaridan qo‘rqib hatto ingramagan Abu Bakr r.a. Hatto farishtalar u zotdan hayo qilgan Usmon r.a, shijoat va g‘ayratda butun ummatga namuna bo‘lgan Umar r.a kabi boshqa ashoblarga ham muhabbatimiz ortib boradi Alloh ulardan rozi bo‘lsin.
Nabiy alyhi salomga imon keltirish musulmon bo‘lishning shartlaridan biri hisoblanib, buning uchun u zotni bilish yaqindan tanish lozim. Bu esa u zot alayhissalomning shamoillarini o‘rganishni talab qiladi.
Payg‘ambar alayhissalom shamoilini o‘rganish Alloh bandalariga u zotga nisbatan farz qilingan muhabbatni keltirib chiqaradi.
Alloh taolo u zotni bandalariga o‘rnak qilib har sohada u zotga ergashishni buyurgan. Alloh taoloning bu amrini bajarish ham muborak shamoilni o‘rganishi bilan yuzaga chiqadi.
Alloh taolo u zot alayhissalomni har-bir mo‘min uchun barcha maxluqotlardan a’lo qildi, Chunki, Nabiy alayhissalom insoniyatga hidoyat, ilmu hikmat, nasihat, va yaxshiliklarni to‘laligicha ulashadilar. Shuning uchun musulmon ummati Nabiy alayhissalomni yaxshi tanib, ulug‘liklarini his qilish uchun u zotning shamoilu siyratlarini o‘rganishi kerak.
Alloh taolo Quroni Karimda u zotning xulqlarini mukammal va ulug‘ deb sifatlagan.
Alloh taolo Quroni Karimda u zotga salom va salovat aytishga amir qilib u zotga ergashishga buyurgan.
Nabiy alayhissalomning shamoillari, siyratlari ikki dunyo saodatiga erishishni istagan har bir mo‘min-musulmonning xayot manxaji hisoblanadi. U zotga ummat bo‘lish baxti nasib etgan har bir inson o‘zining ham, ahli oilasi va zurriyotlarini ham ana shu qutlug‘ manhaj asosinda tarbiyalaydi.
Payg‘ambarimiz alayhi salomning amallari to‘rt turga bo‘linadi..