Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Ta`sirotlarni analiz qilish 
miya pustlogining turli neyronlari va neyron gruppalari 
o’rtasida karor topadigan uzaro ta`sir tufayli katta yarim sharlar pustlogining turli 
qismlarida ruy beruvchi ko`zg’alishlarni uzaro boglash, yakunlash va birlashtirishdan 
iborat. Xar kanday shartli refleksni xosil qilishga asos bo`ladigan vaqtincha alokaning 
vujudga kelishi miya pustlogidagi sintetik faoliyat belgisidir. 
Ta`sirotlarni analiz qilish 
organizmiga ta`sir etuvchi xar xil signallarni (ta`sirotlarni) 
fark qilish, ajratish, differentsiallashdan iborat. 
Ta`sirotlar retseptor apparatdayok analiz kilina boshlaydi, bu apparatning turli 
elementlari xarakter e`tibori bilan xar xil ta`sirotlarga reaktsiya ko’rsatadi; nerv 
sistemasining tuban bulimlari xam analiz qiladi. Ammo, analiz jarayonlari katta yarim 
sharlar pustlogida yuksak darajada tarakkay etadi. 
Miya pustlogidagi sensor zonalarning strukturasi va nerv yullari shundayki, 
retseptorlarning xar bir turidan impul’slar pustlokdagi nerv xujayralarining muayyan 
gruppalariga boradi. Bundan tashkari, reaktsiyaga tortiladigan xujayralar soni va xar 
bir xujayradagi impul’slar chastotasi ta`sirlovchining kuchiga, uzunligiga va ortib 
borish tikligiga karab katta fark qiladi. SHu sababli xar bir periferik ta`sirotga 
ko`zg’alishning uz fako-vaqt nakshini, I.P.Pavlov ta`biri bilan aytganda, o`ziga xos 
«dinamik struktura kompleksi» ni mos keltiruvchi sharoit vujudga keladi. O`z 
xossalarga kura yakin ta`sirlovchilar bir-biridan shunday qilib farklanadi. 
Analizning katta yarim sharlar pustlogiga spetsifik formasi ta`sirlovchilarni signal 
axamiyatiga karab fark qilish – differentsiallashdan iborat, ichki tormozlanishning 
vujudga kelishi esa shunga imqon beradi. 

---

105 
Analiz va sintez bir-biriga chambarchas bog’liq. Organizmga ayrim-ayrim ikki 
ta`sirlovchi ta`sir etganda analiz va sintezning eng oddiy formalarini kuramiz. Bir 
kancha komponentlarni uz ichiga oluvchi kompleks ta`sirotlarni analiz qilishga 
asoslanib, miya pustlogidagi analitik-sintetik faoliyatining murakkabrok formalari 
tugrisida fikr yuritish mumkin. 
SHu maksadda muayyan tartib bilan ketma-ket keluvchi bir necha signal shartli 
ta`sirlovchi sifatida kullaniladi; shu signallarning uzi esa shartsiz ta`sirot bilan 
mustaxkamlanmay, boshqa tartibda kullaniladi. Ta`sirotlar differentsiallanadigan 
bo’lsa, bu, katta yarim sharlar pustlogi signallarning xar birini aloxida emas, ularning 
fakat yigindisinigina emas, balki kullanish tartibini, izchilligini xam idrok 
etayotganligini ko’rsatadi. 
Analiz va sintezning murakkab formalarining tekshirish uchun A.G.Ivanov-
Smolenskiy To`rtta: A+B+V+G tovushning ketma-ket kullanilishiga doir mustaxkam 
shartli refleks vujudga keltirgan. Sungra tovushlarning yukoridagi tartibini ularning 
boshqa (A+V+B+G) tartibidan fark qilishga (differentsiallashga) 5 oy urinib 
kurishgan. Itning bu murakkab ta`sirovchilarni tula fark qilishiga muvaffaq bo’lmadi. 
Bunday vazifaga itning kurbi etmaydi. Differentsiallanadigan kombinatsiya o’rta xisob 
bilan 7-marta kullanilganda odam bunday vazifani bemalol uddalaydi.
Kupgina hayvonlarda analizning oddiy formalari nisbatan yaxshirok rivojlangan. 
Masalan, itning xid bilishi xammaga ma`lum, it xidlarni odamga nisbatan bekiyos 
anikrok va yaxshirok ajratadi. Xuddi shuningdek, it tovush ta`sirotlarini xam yuksak 
darajada differentsiallaydi. Bir tovush shartsiz ta`sirot bilan mustaxkamlansa-yu, 
ikkinchi tovush mustaxkamlanmasa, it 1/8 ton kadar fark kiluvchi ikki tovushni bir-
biridan ajratganigi kuzatish mumkin. Odam kulogi sezmaydigan balandlikdagi 
tovushlarni it kulogi eshitadi. 
SHunday qilib, ayrim kullanilgan ta`sirotlarni fark qilish, ya`ni kortikal analizning 
kuyi formasi odamga nisbatan hayvonda yaxshirok rivojlangan bo’lishi mumkin. 
Ammo ta`sirotlarni analiz va sintez qilishning oliy formalari xiyla yuksak 
rivojlanganligi bilan odam hayvondan oldinda turadi. F.Engel’sning ta`biri bilan 
aytganda, «burgut odamga qaraganda ancha uzokni kuradi, lekin odamning kuzi 
buyumlarda burgut kuziga qaraganda ancha kup narsani ajratadi». 
Odamdagi katta yarim sharlar pustlogining sintetik faoliyat jarayonlarida shartli va 
shartsiz ta`sirlovchilarning pustlok vakilligi xujayralari o’rtasida vaqtincha 
alokalargina emas, indifferent ta`sirotlar yigindisini idrok etishda katnashuvi nerv 
xujayralarining gruppalari o’rtasida vujudga keladigan vaqtincha alokalar xam muxim 
rol’ uynaydi. Masalan, biron kuy tovushlari eshitilganda eshituv analizatorining 
pustlokdagi tegishli xujayralari periferiyadan keluvchi ta`sirotlar bilan muayyan 
tartibda kuzgoladi va shu xujayralar o’rtasida vaqtincha alokalar vujudga keladi. 
Kuyni esda koldirish – eshituv analizatorida vaqtincha alokalarning vujudga kelishi 
demakdir. Boshlangich bir necha notaning jaranglashi butun kuyni esga tushirish 
uchun kifoya qilishi vaqtincha alokalar vujudga kelishidan guvoxlik beradi. Biron 
surat yoki narsani kuzdan kechirganda kuz tur pardasidan va kuz muskullaridan 
afferent impul’slar kuruv analizatori bilan proprioretseptiv analizatorning pustlokdagi 
xujayralariga muayyan tartib bilan boradi, shu tufayli mazkur xujayralar o’rtasida 
vaqtincha alokalar vujudga keladi. Natijada kuruv obrazi iz koldiradi. 
Ta`sirlovchi kancha murakkab bo’lsa, ya`ni kancha kup komponentlardan tuzilgan 
bo’lsa, miya pustlogining idrok etuvchi xujayralari o’rtasida ushancha kup vaqtincha 
alokalar vujudga kelishi kerak. 
Ta`sirotlarni analiz va sintez qilish uchun fiziologik jarayonlari – oliy formalari 
odamda xodisa va tushunchalarni logik analiz va sintez qilishning sifat jixatdan uziga 
xos jarayonlari vujudga kelishi uchun asos xisoblanadi. 
Katta yarim sharlar pustlogining ishlashidagi sistemalilik. Miya pustlogidagi 
sintetik faoliyatning murakkab formalari 
dinamik stereotip, 
yoki 
sistemalilik 
tushunchalari bilan ifodalanadigan xodisalarida yakkol kurinadi. 

---

106 
It ustidagi tajribada kuch jixatdan xar xil shartli reflekslarni vujudga keltiradigan 
xar xil shartli ta`sirlovchilar kun sayin kat`iyan muayyan tartibda kullanilsa, 
hayvonning katta yarim sharlar pustlogida ta`sirotlarning butun shu sistemasiga 
kursatiladigan reaktsiyalarning muayyan stereotipi vujudga keladi. Kandaydir 
tajribada shartli ta`sirlovchilardan fakat birontasini takror ta`sir ettirib, bunga ishonish 
mumkin. SHartli ta`sirlovchi kuchli, kuchsiz yoki tormozlovchi ta`sirlovchi urnida 
kullanilishiga karab, effekti kuch jixatidan xar xil bo`ladi. Miya pustlogi signalga 
muayyan andaza bilan, xosil bulgan dinamik stereotipga yarasha reaktsiya ko’rsatadi. 
SHartli signal yakka ta`sirlovchi sifatida emas, balki muayyan signallar sistemasining 
avvalgi va keyingi ta`sirotlar bilan boglangan bir elementi sifatida idrok etiladi. 
Miya pustlogining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yuli bilan 
kuchishi. Organizm yashaydigan tabiiy sharoitda ta`sirotlarni miya pustlogida analiz 
va sintez qilish jarayonlarida miya pustlogining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga 
shartli refleks yuli bilan kuchishi muxim rol’ uynashini e.A. Asratyan aniklandi. 
Buning moxiyati shundan iboratki, shartli ta`sirlovchining effekti shu ta`sirlovchi 
kullanilayotgan sharoitga muayyan darajada bog’liq bo’iib kolishi mumkin. 
Masalan, tovush chiqaruvchan biron agent, masalan, minutiga 120 marta 
tebranadigan metronomni jaranglatish bilan birga ertalab hayvonga ovqat berilsa, 
kunduzi esa oyogiga elektr toki bilan ta`sir etilsa, bunday ta`sirlovchi shartsiz ta`sirot 
bilan bir necha marta mustaxkamlangach, kun vaqtiga (ertalabki yoki kunduziga) 
karab xar xil signal axamiyatining kasb etadi – ertalab ovqatlanish shartli reaktsiyasini, 
kunduzi esa ximoyalanish reaktsiyasini vujudga keltiradi. Kun vaqti shartli reaktsiya 
xarakterini belgilab beruvchi, miya pustlogini bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga 
kuchiruvchi omil bo’iib chiqadi. 
Eksperiment sharoiti yoki eksperimentatorning uziga alokador turli-tuman 
ta`sirlovchilar shunday kuchiruvchi omillar (pereklyuchatellar) bula olishi 
tajribalardan ma`lum. Pereklyuchatellar kanday bo’lmasin ruy-rost effektni yuzaga 
chikarmaydi, ular miya pustlogining xolatini fakat spetsifik ravishda uzgartiradi: ba`zi 
vaqtincha 
alokalarni 
tormozlaydi 
va 
boshqa 
vaqtincha 
alokalarning 
ko`zgaluvchanligini oshiradi. Tadkikotning turli sharoitida bir ta`sirlovchining uzi 
(masalan, gudok tovushi) gox shartli signal bo’iib, gox tormozlovchi signal bo’iib 
ta`sir etishi mumkin. Miya pustlogi bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga kucha olgani 
uchun organizm muttasil uzgaruvchi tashqi muxitga mukammalrok moslashadi. 
Odamning oliy nerv faoliyatida miya pustlogining bir faoliyatdan ikkinchi 
faoliyatga kuchishi ayniksa katta axamiyatga egadir. Odam uyida, ishxonasida, 
mexmondorchilikda, teatrda, yulda va boshqa joylarda ekanligiga karab, bir xil 
ta`sirlovchilarga (bir suzning uziga, bir narsaning uziga) turlicha reaktsiya kursatish 
misollari kundalik xayotda son-sanoksiz. 
Ma`ruzani ta`minlanishi 
Ko`rgazmali materiallarni ta`minlash uchun mul’timedia texnikasi.