Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Tayanch so’zlar
: shartli reflekslar, shartsiz ta`sirot
,
ashner refleksi,
dinamik 
stereotip
0 Bosh miya katta yarim sharlar pustlogi va unga yakin tuzilmalar (pustlok ostidagi 
tuzilmalar) markaziy nerv sistemasining oliy bulimi bo’iib, organizmning xulk-atvori 
bu bulimning ishlashiga bog’liq. Organizm xulk-atvori 
oliy nerv faoliyati 
xisoblanadi, 
shu faoliyat natijasida organizm bilan tashqi muxit nisbati uzgaradi. Oliy nerv 
faoliyatiga qarama-qarshi ularok, kuyi nerv faoliyati organizm ichidagi funktsiyalarni 
birlashtiradigan, integrallaydigan reaktsiyalarning yigindisidan iborat. Oliy nerv 
faoliyati katta yarim sharlar pustlogi va unga yakin tuzilmalar (pustlok ostidagi 
tuzilmalar)ning mukarrar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan murakkab reflektor 
reaktsiyalarda namoyon bo`ladi. 
Bosh miya faoliyatining reflektor xarakteri haqidagi tasavvurni birinchi marta 
fiziologiyasining asoschisi I.M.Sechenov «Bosh miya reflekslari» («Refleksi 
golovnogo mozga») degan kitobida keng va mukammal rivojlantirgan. Bu klassik 
asarning goyaviy ustanovkasi tsenzuraning zuri bilan uzgartirilgan dastlabki nomi – 
«Psixik jarayonlarga fiziologik asoslar kiritish yulidagi urinish»da uz ifodasini topgan. 
I.M.Sechenovga kadar fiziologlar va nevrologlar psixik jarayonlarni ob`ektiv ravishda, 
nukul fiziologiya nuktai nazaridan analiz qilish mumkin degan masalani o’rtaga 
kuyishga jur`at etmagan edilar. Psixik jarayonlar butunlay sub`ektiv psixologiyaga 
karam bo’iib kolgan edi. I.M.Sechenov ideyalari I.P.Pavlovning ajoyib asarlarida 
porlok ravishda tarakkiy topdi. I.P.Pavlov katta yarim sharlar pustlogining 
funktsiyalarini ob`ektiv eksperimental metod bilan tekshirish yullarini topdi va 
oliy 
nerv faoliyati haqida muntazam ta`limot 
yaratdi. 
Markaziy nerv sistemasining kuyi bulimlarida – pustlok ostidagi yadrolar, miya 
stvoli, orqa miyada – reflektor reaktsiyalari irsiyat yuli bilan mustaxkamlangan tugma 
nerv yullari orqali yuzaga chiksa, katta yarim sharlar pustlogida nerv alokalari 
hayvonlar bilan odamning individual xayot jarayonida, organizmga son-sanoksiz 
sharoitlar ta`sir etishi natijasida vujudga kelishini I.P.Pavlov kursatib berdi. Bu 

---

98 
faktning kashf etilishi organizmda ruy beruvchi xamma reflektor reaktsiyalarni 
shartsiz va shartli reflekslar degan ikkita asosiy gruppaga ajratishga imqon berdi. 
SHartli va shartsiz reflekslarning tafovuti. 
SHartsiz reflekslar – 
organizmning 
irsiyat yuli bilan utadigan tugma 
reaktsiyalaridir. 
SHartli reflekslar – 
organizmning individual tarakkiyot jarayonida 
«turmush tajribasi» asosida kasb etadigan reaktsiyalaridir. 
SHartsiz reflekslar turga 
taallukli, 
ya`ni shu turining xamma vakillariga xosdir. 
SHartli reflekslar individual 
bo`ladi: bir turning ba`zi vakillarida bo’lishi, boshqalarida esa bo’lmasligi mumkin.
SHartsiz reflekslar 
birmuncha 
doimiy; shartli reflekslar e
sa 
doimiy bo’lmay, 
muayyan 
sharoitga karab xosil bo’lishi, mustaxkamlanishi yoki yukolishi mumkin; ularning bu 
xossasi nomidan xam kurinib turibdi. SHartsiz reflekslar muayyan bir retseptiv 
maydonga kuyilgan adekvat ta`sirlovchilarga javoban yuzaga chiqadi. SHartsiz 
reflekslar esa turli retseptiv maydonlarga kuyilgan turli-tuman ta`sirotlarga javoban 
yuzaga chika oladi. 
Katta yarim sharlar pustlogi juda rivojlangan hayvonlarda 
shartli reflekslar miya 
pustlogining funktsiyasidir. 
Katta yarim sharlar pustlogi olib tashlangach shartli 
reflekslar yukolib, fakat shartsiz reflekslar koladi. Bundan anglashiladiki, shartli 
reflekslarga karama-karshi ularok, shartsiz reflekslarning yuzaga chiqishida markaziy 
nerv sistemasining kuyi bulimlari – pustlok ostidagi yadrolar, miya stvoli va orqa miya 
etakchi rol’ uynaydi. Ammo, funktsiyalar yuksak darajada kortikallashgan odam va 
maymunlarda kupgina murakkab shartsiz reflekslar katta yarim sharlar pustlogining 
mukarrar ishtirokida yuzaga chiqishini kayd qilib utmok kerak. Primatlarda katta 
yarim sharlar pustlogining zararlanishi natijasida shartsiz reflekslarning patologik 
ravishda buzilishi va ba`zilarining yukolib ketishi shundan guvoxlik beradi. 
SHartsiz reflekslarning xammasi xam darrov tugilish paytigacha xozir 
bulavermasligini ta`kidlab utmok kerak. Kupgina shartsiz reflekslar, masalan, 
lokomotsiya, jinsiy aktga taallukli reflekslar odam va hayvon tugilgandan keyin uzok 
vaqt utgach yuzaga chiqadi, lekin ular nerv sistemasi normal tarakkiy etgandagina 
namoyon bo`ladi. SHartsiz reflekslar filogenez jarayonida mustaxkamlangan va irsiyat 
yuli bilan utadigan reflektor reaktsiyalar fondiga kushiladi.