Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Ko’ruv pigmentlari.
Insonlar ko’zining to’r pardasida rodopsin pigmenti bo’ladi. Uch to’rdagi 
kolbachalarning tashqi segmentida uch xildagi pigmentlar bo’ladi, (ko’k, yashil va qizilni 
sezuvchi). Qizil kolbachali pigment «yodopsin» degan nomni olgan. Bu ko’ruv pigmenti 
molekulasining og’irligi unchalik katta bo’lmay (40 kilodaltonga yaqin), uning ko’p qismini 
oqsil (opsin) va ozroq xromofor (retinal yoki vitamin A aldigid) tashqil qiladi. Bo’lar retinal 
organizmda, ko’plab fazoviy konfigurastiyalarda, ya’ni izomer shakllarida uchraydi. 
Organizm uchun retinal manbai bo’lib karotinoidlar hisoblanadi, agar ular organizmda 
etishmasa A Vitaminining kamayishiga olib keladi, bu o’z navbatida rodopsinningresintezi 
etishmovchiligiga olib keladi, natijada «shabko’rlik» kelib chiqadi.
Fotoresteptorlarning molekulyar fiziologiyasi. 
Tayoqchalarning tashqi segmenti molekulasida 
qo’zg’alishni yuzaga chiqaruvchi jarayonlar ketma-ketligini ko’rib chiqamiz. Rodopsin 
molekulasi yorug’lik kvantini yutgandan so’ng, uning molekulasining xromofor guruxida juda 
qisqa vaqt ichida izomerizastiya ro’y beradi, ya’ni 11-stis-retinal to’g’rilanib, so’ngra 
butunlay 
trans 
retinalga 
aylanadi. 
Bu 
reakstiya 
1 
ps 
davom 
etadi 
(1-
12
s) 
Fotoizomerizastiyadan kyoyin molekulani oqsil qismida fazoviy o’zgarishlar ro’y beradi, 
ya’ni u er rangsizlanadi va metarodopsin II ga aylanadi. Shundan kyoyingina bu molekula 
boshqa oqsil bilan bog’lana oladi, bu oqsil membrana oldi guanozintrifosfat bog’lovchi oqsil 
transdustindir (T). Metarodopsin transdustin bilan birgalikda faol holatga o’tadi, natijada 
qorong’ulikda guanozindifosfat (GDF) guanozintrifosfatga (GTF) aylanadi. Metarodopsin II 
transdustinni 500-1000 molekulasining faollashtirganligi sababli, yorug’lik signalini 
kuchaytira oladi. Faollashgan har bir transdustin molekulasi bosh membrana oldi oqsili-
fosfodiesteraza (FDE) fermentini faollashtiradi. Faollashgan FDE katta tezlik bilan stiklik 
guanozinmonofosfat (st GMF) molekulasini parchalaydi. Har bir Faollashgan FDE bir necha 
ming st GMF molekulasini parchalaydi. Bu esa fotorestepstiya mexanizmida signalni 
kuchaytirishga yo’naltirilgan yana bir bosqich bo’lib hisoblanadi. Yorug’lik kvantlarining 
yutilishi hisobiga resteptorning tashqi segmenti stiptoplazmasida st GMF konstentrastiyasi 
kamayib ketadi. 
Bu o’z navbatida tashqi segment plazmatik membranasida qorong’ulikda ochiq bo’lgan va 
ulardan Na
+
va Sa
2+
ionlarning o’tishini ta’minlovchi kanallarning yopilishiga olib keladi. 
Tashqi segment ichiga Na
+ 
ioni kirishining kamayishi yoki batamom to’xtashiga uning 
membaranagiperpolyarizastiyasi sabab bo’ladi va resteptor potenstialini yuzaga chiqaradi. 
Tashqi segment membranasida hosil bo’lgan giperpolyarizastion resteptor potenstial hujayra 
bo’ylab presinaptik oxirigicha etib boradi va glutamin mediatori ajralishi tezligini 
kamaytiradi. Shunday qilib, fotoresteptor jarayon fotoresteptorning presinaptik oxiridan 
nyoyromediatorni ajralishining kamayishi bilan tugaydi. 
Fotoresteptorlar hujayralar qavatining ichki tomonida bipolyar nyoyronlar qavati joylashgan, 
bu nyoyronlarga ichki tomondan esa ganglioz nerv hujayralari qavati taqalib to’radi.
Tayoqcha va kolbachalar tashqi qavatda yotganligi, ganglioz hujayralar esa to’r pardaning 
ichki (shishasimon tanaga taqalib to’rgan) qavatini hosil qilganligi uchun yorug’lik 
shishasimon tana orqali to’r pardaga tushganda, fotoresteptorlarga tushishdan oldin to’r 

---

224 
pardaning hamma qavatlaridan o’tadi. Ganglioz hujayralarning o’siqlari ko’ruv nervining 
tolalarini tashqil etadi. Shunday qilib, yorug’lik ta’sirida fotoresteptorda vujudga kelgan 
qo’zg’alish ikkita nerv hujayrasi-bipolyar va ganglioz hujayralar orqali ko’ruv nervining 
tolariga o’tadi. Ana shu nerv hujayralarining bog’langan joylarida sinapslar bor. Ganglioz 
hujayralarning o’siqlari hisoblanadigan ko’ruv nervining tolaridan atigi 1 milliontasi taxminan 
130 mln. fotoresteptor hujayralariga to’g’ri keladi. Impulslar juda ko’p fotoresteptorlardan bir 
ganglioz hujayraga konvergenstiyalanishi yuqorida keltirilgan raqamlardan ko’rinib to’ribdi. 
Darhaqiqat, bitta bipolyar nyoyron ko’pgina tayoqchalarga va bir necha kolbachaga 
bog’langanligini, bir ganglioz hujayra esa, o’z navbatida, ko’pgina bipolyar hujayralarga 
bog’langanligini Polyan ko’rsatib berdi. Shunday qilib, har bir ganglioz hujayra bir talay 
fotoresteptorlarda ro’y beruvchi qo’zg’alish jarayonlari uchun oxirgi umumiy yo’l hisoblanadi 
va bir ganglioz hujayraning resteptiv maydonini hosil qiladi. To’rli ganglioz hujayralarning 
resteptor maydonlari bir – birini yopib o’tadi va o’zaro bog’lanadi. Buning asosiy sababi 
shuki, to’r pardadagi gorizontal va amakrin hujayralar va ulardan tormoqlanuvchi o’siqlar 
bipolyar va ganglioz hujayralarni gorizontil chiziq bo’yicha birlashtiradi. Shu sababli bitta 
ganglioz hujayra bir necha o’n ming fotoresteptor bilan bog’lanishi mumkin. Markazga 
intiluvchi tolalardan tashqari, ko’zda markazdan qochuvchi nerv tolalari ham topilgan, bu 
tolalar markaziy nerv tizimidan ko’z to’r pardasiga impulslar olib keladi. Markaziy nerv 
tizimi to’r parda nyoyronlari o’rtasidagi sinapslarni o’tkazuvchanligini o’sha tolalar yordamda 
idora qila oladi va qo’zg’alish jarayoniga tortilgan nyoyronlar sonini shu tariqa boshqara 
oladi. 
Ko’ruv tizimidagi