Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Mayatniksimon harakat 
bo’ylama va halqasimon 

---

51 
muskullar qisqarishi natijasida amalga oshiriladi. Bunda ximus oldinga va orqaga siljitiladi. 
Ichakning boshlang’ich qismlarida bunday harakat 1 daqiqada 9-12 marta va 1quyi qismida 6-
8martagacha sodir bo’ladi.
Peristaltik to’lqin
ichakda bo’g’iq hosil qilish va quyi qism
kengayishi natijasida amalga oshirilib,ximusning kaudal yo’nalishda harakatlantirishidan 
iborat.Ichakda peristal-tik‚harakatlar har xil tezlikda,1-0,3sm/sdan 7-21sm/sgacha 
bo’lishimumkin.
Tonik qisqarish
natijasida ichak teshigi ma’lum uzunlikda kichrayadi. 
Tonik qisqarish maxalliy bo’lishi yoki kichik tezlikda harakatlanishi mumkin. Ichakning
dastlabki (bazal)bosimi 
5-14 s
m ga teng.Ichak harakat bu bosimni 30-90 sm suv. ust. gacha 
ko’tarishi mumkin.
1.Ingichka ichak motorikasi miogen, nerv va gumoral mexanizmlar yordamida 
boshqariladi. 
Miogen mexanizmlar
ichak muskullari avtomatiyasi va ichak cho’zilganda 
uning qisqarishini ta’minlaydi. Ichakning davriy harakatini ritmik avtomatiya xossasiga
ega bo’lgan muskul ichak - mienteral nerv (auerbax)tug’uni ta’minlaydi. Parasimpatik
ta’sir ichak harakatini kuchaytiradi, simpatik ta’sirni tormozlaydi. Ovqat iste’mol qilish ichak 
harakatini dastlab tormozlaydi, birozdan so’ng kuchaytiradi.Keyinchalik ximusning fizik va 
kimyoviy xossalariga muvofiq, ichak harakati o’zgaradi dag’al, ingichka ichakda hazm 
bo’lmaydigan moddalar, yog’li ovqatlar esa uni kuchaytiradi.
Ichakka mahalliy ta’sir qilib, uning harakatini kuchaytiruvchi moddalarga kuyidagilar kiradi: 
yog’lar,kislotalar,ishqorlar,tuzlar(yuqori konstentrastiyali eritmalar.)Ingichka ichak harakatini 
boshqarishda hazm yo’lining har xil qismlaridan boshlanunchi reflekslar:qizilo’ngach-ichak 
(qo’zg’atuvchi),me’da ichak(ko’zg’atuvchi va tormozlovchi),rektoenteral(tormozlovchi). 
 
2.Gumoral boshqarilishi. 
Serotonin, gistamin, gastrin, motilin XSK, R moddlasi, vazopressin, oksitostin, va boshqalar
miostitlarga bevosita yoki enteral neyronlar orqali ta’sir etib ingichka ichak harakatini 
kuchaytiradi, sekretin, VIP, GIP va boshqalarni tormozlaydi.
Yog’on ichakdagi hazm.
Iliostekal sfinkter orqali ingichka ichakdan ximus yo’g’on 
ichakka o’tadi. Hazm jarayonida yo’gon ichakning ahamiyati kamroq, chunki o’simlik 
kletchatkasidan boshqa barcha oziq moddalar ingichka ichakda hazm bo’ladi va so’riladi. 
Yog’on ichakda asosan suv so’rilishi orqali ximus quyuqlashadi, kal massasi shakllanadi va 
ichakdan chiqarib yuboriladi. Yog’on ichakda shuningdek elektrolitlar, suvda eruvchi 
vitaminlar va karbonsuvlar so’riladi.
Yog’on ichakning shira ajratish faoliyati.
Yog’on ichak bezlari, asosan, shilimshik, 
modda, ko’chib tushgan epitelial xujayra va oz mikdorda fermentlar 
(peptidazalar, lipaza, 
amilaza, ishqoriy fosfataza, katepsin, nukleaza) s
aklovchi shira ajratadi. Yog’on ichakdagi 
fermentlar faolligi ingichka ichakka nisbatan ancha sust bo’ladi. Lekin ingichka ichakda hazm 
jarayoni buzilganda uni kompensastiyalash uchun yog’on ichak shira ajratish faoliyati 
kuchayishi mumkin. Yog’on ichak shirasi (rN 
8,5- 
9,0) ishqoriy muhitga ega. Shira ajralish 
jarayoni mahalliy mexanizmlar yordamida amalga oshiridadi. Shilliq qavatini mexanik 
ta’sirlash shira ajralishini 8-10 marta kuchaytiradi.
Yog’on ichak harakati.
Odamlarda hazm jarayonining davomiyligi 1-3 sutkani tashqil 
qiladi. Shundan eng ko’p vaqt ovqat qoldiqlarining yog’on ichakda bo’lishiga 
sarflanadi,yog’on ichak motorikasi rezervuar(ovqat iqoldiqlarining to’planishi) vazifasini, 
ayrim modlalarni, asosan suvning so’rilishini, ximusning harakatini, najasning shakllanishini 
va uni chiqarib yuborilishini(defekastiya)ta’minlaydi.Sog’lom odam qabul qilgan kontrast 
modda 3-3,1/2 soatdan so’ng yog’on ichakka kelib tusha boshlaydi va 24 soat davomida u 
to`la tushib bo’ladi va 48-72soatdan so’ng organizmdan tula chikarib yuboriladi.Yog’on 
ichakda bir necha xildagi qisqarishlar turi kuzatiladi: kichik va katga mayatniksimon, 
perestaltik va antiperestaltik, (propulsiv) tozalovchi qisqarishlar.Shulardan dastlabki 4 turdagi 
qisqarishlar ichakdagi moddalarning aralashishini va bosimning ortishini, suv so’rilishi 
natijasida ximusning quyuqlanishini ta’minlaydi. Sutka davomida 3-4 marta
tozaloqchi qisqarishlar bo’lib ichakdagi moddalarni distal yo’nalishda siljitadi.Yog’on ichak 
intra- va ekstramural innervastiyaga ega. Adashgan nerv va chanot nervlari parasimpatik
innervastiyani tashkil qiladi. Parasimpatik neyronlar ta’sirida ichak harakati
kuchayadi. Qorin nervi tarkibida simpatik tolalar boradi va ichak harakatini tormozlaydi.
To’g’ri ichak mexanoresteptorlari qitiqlansa, ingichka ichak harakatini 

---

52 
tormozlaydi. Shuningdek seratonin, adrenalin, glyukagonlar ham ichak harakatini 
tormozlaydi.
Defekastiya - to’plangan moddalar to’g’ri ichak resteptorlarini qitiqlashi natijasida 
yog’on ichakdan najasni chiqarib yuborilishidir. To’g’ri ichakda bosim 40-50 
sm. suv ustunidan ortgandan so’ng odamda defekastiya sodir qilish xohishi
paydo bo’ladi. Bosim 20-30 suv ustuniga etganda to’g’ri ichak to’lganligi hissi paydo
bo’ladi. To`g’ri ichakning silliq muskullardan tashkil topgan - ichki va ko`ndalang targ’il 
muskullaridan iborat - tashqi sfinkterlari defekastiyadan tashqari paytlarida tonik 
qisqargan holda bo’ladi. Bu sfinkterlarni reflector bo’shashi, ichakning peristaltic
qisqarishi, orqa peshovni ko’taruvchi (m. levator ani )muskulning qisqarishi, to’g’ri 
ichakning halqasimon muskullarining qisarishi - najasni to’g’ri ichakdantashqariga chiqishini 
ta’minlaydi. Defekastiyada kuchanish katta ahamiyatga ega, bunda qorin devori va diafragma 
muskullari qisqarib qorin bo’shlig’idagi bosimni 220 sm. suv ustunigacha ko’tarishi 
mumkin.To’g’ri ichak resteptorlari orqa miyaning bel-dumg’aza sohasi bilan bog’laydi va 
birlamchi reflektor yoyni xosil qiladi. 1 reflektor yoy ixtiyorsiz defekastiya holatini 
boshqaradi. Ixtiyoriy defekastiya holati bosh miya po’stlog’i, uzunchok miya markazlari 
va gipotalamus ishtirokida amalga oshiriladi.Orqa miyaning chanoq nervi tarkibidagi
parasimpatik tolalaridan kelgan impulslar sfinkterlar tarangligini susaytirish va to’g’ri
ichak harakatini kuchaytirish orqali defekastiyani kuchaytiradi.Simpatik nervlar esa
sfinkterlar qisqarishini kuchaytiruvchi va to’g’ri ichak harakatini susaytiruvchi ta’sir 
ko’rsatadi.Ixtiyoriy defekastiya holati bosh miyadan orqa miya markazlariga yuborilgan 
tashqi sfinkterni bo’shashtiruvchi, diafragma va qorin devori muskullarini qisqartiruvchi
ta’siri natijasidir. Sog’lomodamlarda bir sutkada 1-2 marta defekastiya sodir etiladi. 
og’on ichakdagi gazlar. 
Bir kecha-kunduzda ichaklardan defekastiya paytida va boshqa
vaqtlarda 100-500 ml gaz chiqariladi. Ichakdagi gazlarning kelib chiqishi har xil. Uning
bir qismi ovqatlanish paytida yutilgan gazlar hisobiga paydo bo’ladi. Me’da osti bezi 
shirasi tarkibidagi gidrokorbonatlar ichakdagi kislotali ximus bilan aloqada bo’lishi ko’p 
miqdorda SO2 gazi ‚hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Gazlar ichakdagi mikrofloralar mahsuli 
hamdir. Ayrim oziq moddalarni hazm qilishda (dukkakli o’simliklar, karam, piyoz,
qora non, kartoshka va boshqalar) ko’p miqdorda gazlar xosil bo’ladi. Sog’lom odamlar 
ichagida hosil bo’lgan gazlar tarkibi N2 (24- 90%),S02 (4,3-29%), 02(0,1-23%), N2(O,6-
47%), metan (0-26%), oz miqdorda vodorod sulfid, ammiak va merkaptonlardan iborat.
Yog’on ichak mikroflorasi.
Yog’on ichakda hazm jarayoni davrida
me’yordagi
mikrofloraning 
ahamiyati katta. Yog’on ichakda anaerob mikroflora aerob 
mikrofloradan ko’p. Yog’on ichakdagi microflora hazm bo’lmagan oziq moddalarni, 
kletchatkani parchalaydi; lipid, o`t va yog` kislotalar, bilirubin, xolesterin almashinuvlarida 
qatnashadi; ingichka ichakdan ximus tarkibida tushgan fermentlarni susaytiradi(ishqoriy 
fosfataza, tripsin, amilaza); karbonsuvlarni kislotali mahsulotlarga qadar (sut va sirka 
kislotalari) achitadi; yog’on ichakda K va V guruh vitaminlarni sintezlaydi; umumiy 
immunitetni xosil qilishda ishtirok etadi; patogen mikroblar ko’payishini to`xtatadi. Mikroblar 
ta’sirida oqsillar chiriydi va zaharli moddalar: indol, skatol, fenollarni hosil qiladi. Achish 
natijasida hosil bo’lgan kislotali moddalar chirishni tuxtatadi, shuning uchun ham to’g’ri 
ovqatlanish ichakdagi achish va chirish jarayonlarini bir xil muvozanatda ushlab turadi. 
Ayrim kasalliklarda, hamda uzoq muddat davomida antibakterial preparatlar iste’mol qilinishi 
ichakning me’yordagi mikroflora tarkibi buzilib patogen mikrofloralarning ko’payib ketishiga 
(disbakterioz) sabab bo’lishi mumkin.