Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Taqlid qilish 
ham shartli refleksning bir turi bo’lib, to’da, poda bo’lib yashaydigan 
hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Agar laboratoriyada bir gurux, maymunlar ko’z oldida bitta 
maymunda ovqatlanish shartli refleksi hosil qilinsa, «tomoshabinlar» dan birortasi olinib tajriba 
xonasiga kiritilib, birinchi bor shartli ta’sir berilgandayoq bu maymunda muayyan shartli refleks 
mavjud ekanligi kuzatiladi. Demak. «tomoshabin» maymunlarda tajribani kuzatish orqali shartli 
refleks hosil bo’lgan. 
Assostiativ shartli refleks
-indiferent ta’sirlovchilarining bir necha bor mos kelishi natijasida 
kelib chiqadi, shu ta’sirotlar bir-birini eslatadi. I.P.Pavlov laboratoriyasida bir necha bor bir vaqtda 

---

249 
itlar tovush va yorug’lik bilan ta’sirlashgan. Yigirma marotaba qaytarilgandang so’ng bular o’rtasida 
bog’lanish paydo bo’lganligi kuzatilgan. Agar yorug’lik yakka o’zi ta’sir etilsa, it jim turgan tovush 
manbaiga, tovush berilganda esa yorug’lik manbaiga qaraganligi kuzatilgan. Shu ta’sirlardan biri, 
yorug’likka - shartli refleks hosil qilingandan so’ng, tovush birinchi marotaba berilgandayoq shu 
refleksni chaqirgan. 
Vaqtga hosil qilingan shartli refleks.
Agar shartli ta’sir bir necha bor ma’lum bir vaqt 
o’tgandan so’ng qaytarilsa, vaqtga shartli refleks hosil bo’lishi mumkin. Natijada vaqt oralig’i 
o’tgandan so’ng xuddi shartsiz ta’sir berilgandek javob reakstiyasi kuzatiladi. Masalan: bir necha bor 
it har 30 minutda ovqatlantirilsa, har 30 minutda o’z-o’zidan so’lak ajralish reakstiyasi kuzatiladi. 
Shartli reflekslarning tormozllanishi 
Shartli reflekslarning xosil bo’lishi neyronlarning qo’zg’alishi bilan bog’liq. Tormozlanish jarayoni 
odam va hayvonlarni murakkab xulq-atvorini amalga oshirish uchun qo’zg’alish jarayoni kabi muhim 
ahamiyatga ega. Tormozlanish shartli reflekslarni tartibga solish va mukammallashtirishning asosiy 
vositasi hisoblanadi. Tormozlanish tufayli organizm uchun eng zarur eng, ahamiyatli faoliyatga 
e’tibor berilib, qolganlari to’xtatib qo’yiladi (
shartsiz tormozlanish
). Tormozlanish tufayli shartli 
reflekslar uzliksiz aniqlashtirilib mukammalashtirilib o’zgaruvchi muhit sharoitiga moslashtiriladi. 
Shartli tormozlanish tormozlanish tufayli shartli reflekslarni nozik mexanizmi orqali organizm 
o’zini ortiqcha kuchlanishdan saqlaydi (himoyaviy tormozlarish). 
Shartli reflekslar tormozlanishining ikki guruhi mavjud: 
1. 
Shartsiz-tashqi
. 
2. 
Shartli-ichki
.
 
Shartsiz (tashqi) tormozlanish.
Organizm hayot faoliyati jarayonida tashqi va ichki 
dunyodan uzluksiz ta’sirlarga uchraydi. Bu ta’sirlarning har qaysisi tegishli refleksni keltirib 
chiqaradi. Agar hamma ta’sirlarga organizm javob berganda uning faoliyatida hech qanday tartib 
bo’lmas edi. Aslida bunday bo’lmaydi. Shartsiz tormozlanish natijasida xozirgi vaqt uchun eng zarur 
refleks amalga oshib, qolganlari tormozlanadi. Shartsiz tormozlanish nerv tizimining barcha 
bo’limlarida uchraydi. Uni xosil qilinmaydi, u zarur refleks yuzaga kelishi bilan boshqalarni 
tormozlaydi. Shartsiz tormozlanishni «tashqi» deyilishiga sabab, uni keltirib chiqadigan 
tormozlovchi omil refleks yoyidan tashqarida bo’ladi. Shartsiz tormozlanishni keltirib chiqaruvchi 
ta’sirlagichlarni 
doimiy
va s
o’nibboruvchilarga
bo’linadi. 
 
Doimiy tormoz.
Itda yaxshi so’lak ajratuvchi shartli refleks xosil qilingan holatda shartli 
qo’zg’atuvchining ta’siriga it kuchli so’lak oqishi bilan javob beradi. Biroq shartli qo’zg’atuvchi 
ta’siri bilan birga itga og’riq berilsa, bir tomchi ham so’lak oqmaydi: shartli refleks yo’qoladi. Shartli 
so’lak ajratuvchi refleksning tormozlanishi hayotiy muhim shartsiz ximoyalanuvchi refleks hisobiga 
yuzaga keldi. Organizmga ziyon keltiruvchi og’riq reakstiyasi shunchalik muhimki, barcha 
imkoniyatlarni ishga solib, undan qutulish zarur. Shartsiz tormozlanish boshqa reflekslarni to’xtatib 
organizmni
olg’a» buyrug’i beriladi, yonida yotgan o’rtoqlari turadi, shartli ximoyalanish refleksi ongli
ravishda tormozlanadi.