Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

 
So’nib boruvchi tormoz
. Shartli reflekslar shartsiz og’riqdan qutqarishga yo’naltiradi. 
Itga ko’p marta og’riqni chaqiruvchi ta’sir qilsa, u shuncha marta reakstiya beradi. 
Takrorlanish hisobiga javob reakstiyasining kuchi kamaymaydi. 
Doimiy shartsiz tormozlanishning manbalari bo’lib, turli shartsiz reflekslar bo’lishi mumkin. 
Masalan, tajriba vaqtida itda barcha shartli reflekslar o’z-o’zidan yo’qolib ketadi. Agar itni tashqariga 
olib chiqib siydik pufagini bo’shatishga imkon yaratilsa barcha shartli reflekslar qaytadan paydo 
bo’ladi. Bunda shartli reflekslar siydik pufagini cho’zilishidan xosil bo’lgan interoresteptorlarning 
impulslari hisobiga tormozlanadi.
Shartsiz tormozlanish boshqa shartli refleks ta’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. Bu 
hayvonlar xulq atvorining nihoyatda egiluvchanligini ko’rsatadi. Masalan, qopqonga sepilgan don 
qushni unga yaqinlashishiga sabab bo’ladi, biroq shu vaqtda qush tutuvchining sharpasi qushni 
uchirib yuboradi. Bunda shartli ximoyalanish refleksi shartli ovqatlanish refleksini tormozlaydi.
Odamlarda juda ko’p shartli reflekslar borligi tufayli bir faoliyatini to’xtatish yoki 
kuchaytirish uchun juda ko’p imkoniyatlarga ega. Odamlarning fikrlashi va xulq atvorida odamni 
«irodaviy faoliyati» muhim ahamiyatga ega. Masalan, otishma bo’layotgan joyda askar biologik 
muhim ahamiyatga ega bo’lgan shartli ximoyalanish refleksiga ko’ra tanasi bilan erga iloji boricha 

---

250 
yopishadi, chunki hayot yoki o’lim masalasi ko’ndalang turibdi. Biroq «Vatan uchun tormozlanishi 
mo’ljallovchi (tusmollash) refleks yuzaga kelganda ro’y beradi. Masalan, so’lak ajratuvchi shartli 
refleks yuzaga kelgan vaqtda kamera devori taqqillatilsa, it o’sha zahoti xushyor tortib shartli so’lak 
oqishi to’xtaydi. Biroq shunday taqqillatish ko’p marotaba takrorlansa so’lak ajralishining 
tormozlanishi susayib, oxiri mutlaqo ta’sir qilmaydi. Demak, takrorlanuvchi mo’ljallovchi refleks 
o’zining tormozlovchi ta’sirini yo’qotadi. Mo’ljallovchi refleksni bir xil sharoitda asta sekin 
yo’qolishi muhim biologik ahamiyatga ega. So’nib boruvchi tormoz ta’sirini odam doimo sezadi. 
Notanish minbarda ma’ruzachi ayrim hollarda uning uchun yaxshi tanish narsalarni ham esdan 
chiqaradi, ammo biroz moslashgandan keyin eshituvchilarga mayda-chuyda narsalarni ham eslab 
aytib beradi. 
Shartli (ichki) tormozlanish
Vaqt o’tishi bilan oliy nerv faoliyati mukammalashadi, ya’ni xulq atvor keraksiz, eskirgan 
elementlardan tozalanadi. Bu jarayon har bir shartli refleksni o’zida ketadigan tormozlanish 
jarayonlari bilan bog’liqholda kechadi. 
Shartli tormozlanishni quyidagi turlari farqlanadi: s
o’nish
, 
farqlash
, 
kechqolish
va 
shartlitormoz
. 
Ularning barchasi tajriba yo’li bilan xosil qilinganligi sababli shartli xisoblanadi. Shartli 
tormozlanishda uni keltirib chiqaruvchi sabablar shartli xisoblanadi. Shartli tormozlanishda uni 
keltirib chiqaruvchi sabablar shartli refleks yoyi ichidaligi uchun ichki tormozlanish deb ham ataladi. 
 
So’nuvchi tormozlanish
. Agar shartli qo’zg’atuvchi vaqti-vaqti bilan shartsiz qo’zg’atuvchi 
bilan mustahkamlanib tuzilmasa, shartli refleks so’nadi. Masalan, itga chiroqni yoqib so’lak 
oqizuvchi shartli refleks hosil qilgandan so’ng, chiroq yoqib ovqat berilmasa so’lak ozroq chiqa 
boshlaydi va oxir oqibatda mutlaqo oqmay qo’yadi. Shunday qilib chiroq ovqat berilishi xaqidagi 
xabarchiligini yo’qotdi. So’nuvchi tormozlanish muxim biologik ahamiyatga ega. Yangi sharoitga 
o’tish eski shartli refleksga ehtiyoj qoldirmasa ular so’nib o’rniga yangilari xosil bo’ladi. 
 
Farqlash xisobiga tormozlanish. 
Bu turdagi tormozlanishda shartli qo’zg’atuvchiga o’xshash 
qo’zg’atuvchiga nisbatan tormozlanish jarayoni sodir bo’ladi. Itga 100 Vattli chiroqni yoqishga 
so’lak oqizuvchi mustahkam shartli refleks xosil qilgandan so’ng 150 Vattli chiroq yoqilsa ham, 
so’lak ajraladi. Biroq 100 Vattli ovqat bilan mustaxkalab 150 Vattli ta’sirni mustaxkamlamasa bir 
necha takrorlashdan keyin 150 vattli ta’sirga so’lak oqmaydi, ya’ni o’xshash qo’zg’atuvchining 
ta’siriga shartli refleks tormozlanadi. 
Kundalik hayotda farqlovchi tormozlanishning ahamiyati katta. Tajribasiz kuchuk hayoti 
davomida juda ko’p xatolar qiladi. Katta it esa farqlash hisobiga xulq-atvorini sharoitdan kelib 
chiqib amalga oshiradi. Odam atrofdagi voqeyliklarni nihoyatda nozik farqlaydi. Xattoki, aytilgan 
so’zlarning oxangiga qarab o’z faoliyatini rejalashtiradi.