Abu abdulloh al-xorazmiyning hayoti va ilmiy faoliyati

Ish yuritish
Ish yuritishga bag'ishlangan to'rtinchi bo'lim devon, ya'ni davlat yuritish bo'limlarining daftarlarini sharhlashdan boshlanadi. So'ngra soliq nomlari, ularni yozib borish va olinishi, Somoniylar davlatida xalqdan olinadigan hamma soliq turlari, soliq yig'uvchilarning vazifalari, soliq yig'ish yo'li va hajmi, davlat omborlarida foydalaniladigan eng umumiy va ma'lum og'irlik o'lchovlari mukammal tavsif qilinadi.
Bu yerda biz “Mafotih al-ulum”da zikr etilgan o'sha davrda Yaqin va O'rta Sharqda hamda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan va ishlatilgan o'lchov birliklarini mufassalrok ko'rib o'tish kerak. Bu ma'lumotlarning qimmatini oshiruvchi tamoyillardan biri Abu Abdulloh al-Xorazmiy O'rta asrda Sharq mamlakatlarining turli burchaklarning bir yoki ikki o'lchov bilan, goho esa uning ikki va undan ortiq ekvivalentini keltiradi. Bu esa anashu o'lchov birliklarining mohiyatini aniqlashda, ularni qiyosiy o'rganishda yordam beradi.
Masalan:
Tassuj-misqolning uchdan birining sakkizdan biri
Suha-Xorazm va Toxariston ahli o'lchov birligi bo'lib, yigirma to'rt tangaga teng, shuning o'zi ikki kafizdir.
Gor-shuningdek (Xorazm ahlida ishlatiladi) ungurdur.
Olmoniyalik sharqshunos V.Xins “Mafotih al-ulum”dagi ko'pgina o'lchov birliklarini tadqiq qilgan. Bu bo'limning to'rtinchi bobida pochta devonida ishlatilgan ma'lumotlar ham bayon etilgan.
Askarlar ro'yhatini to'zish, ularning kiyim-kechagini va ularga to'lanadigan maoshlar, atamalari mazmunini sharhlash, Iroq va Xurosonda, xususan Nishopur, Buxoro, Xorazm, Nasaf shaharlarida qo'llanilgan maydon o'lchov birliklari alohida qimmatga egadir.
She'riyat va aruz
Besh bobdan iborat she'riyat va aruz beshinchi bo'limda ko'rib o'tilgan. Avval aruz asoslari va uning bir necha ko'rinishdagi o'n besh xili haqida fikr yuritilgan, joxiliya, ya'ni islomgacha bo'lgan klassik arab shoirlari she'rlaridan namunalar keltirilgan. So'ngra she'riy o'lchovlar (vazn), undagi ba'zi bir kamchiliklar, qofiya va she'riyat taqrizi, ya'ni badiiy til bilan qiziqish, arab she'riyatining ko'pgina namoyondalari xususida to'xtab o'tilgan. Muallif o'zidan oldin o'tgan arab shoirlarining tanqidiy tahlili, arab she'riyati va uning to'zilishini ko'rsatishda Imrul Qays, Abu Tamom, Jarir, Bashar ibn Burd, Dureyd ibn Samma va boshqa shoirlarning she'rlaridan foydalangan.