|
Hárqanday, hárbir almasıqları kelbetlikler sıyaqlı atlıq sózlerdiń aldında kelip, anıqlawıshlıq xızmet atqaradı. Mısalı: Hárqanday buyımlar jaydıń ishin bezep tur. Bul ullı iske hárbir adam óz úlesin qosadı.
Hárkim, hárqaysı, hárnárse almasıqları atlıq sózlerdiń ornına qollanılatuǵın bolǵanlıqtan, tartım, seplik qosımtaları menen túrlenedi.
Tartımlanıwı
Bet
|
Birlik
|
Kóplik
|
I bet
|
hár nársem
|
hár nársemiz
|
II bet
|
hár nárseń
|
hár nárseńiz
|
III bet
|
hár nársesi
|
hár nársesi
|
Sepleniwi
Ataw
|
hárkim
|
hárqaysısı
|
Hárbiri
|
Iyelik
|
hárkimniń
|
hárqaysısınıń
|
Hárbiriniń
|
Barıs
|
hárkimge
|
hárqaysısına
|
Hárbirine
|
Tabıs
|
hárkimdi
|
hárqaysısın
|
Hárbirin
|
Shıǵıs
|
hárkimnen
|
hárqaysısınan
|
Hárbirinen
|
Orın
|
hárkimde
|
hárqaysısında
|
hárbirinde
|
Belgilew almasıqları soraw almasıqlarınıń jup sóz túrinde tákirarlanıwınan da jasaladı. Mısalı: Haqıyqat awıl adamınıń qay-qaysısı da usınday qásiyetke iye.
Jámlew almasıǵı
Zatlardı, belgi hám qubılıslardı jıynaqlap, jámlep kórsetetuǵın almasıqlarǵa jámlew almasıǵı deymiz. Jámlew almasıǵı bar, barlıq, bári, bárshe, jámi, hámme, gúllán, pútkil, pútin, tamamı, duyım, gúlli (áhli) sózleri arqalı bildiriledi. Mısalı: Bizler sonda jumısqa hámmeden burın keletuǵın edik. Endigiden bılay barlıq iste de bir adamday bolamız. Bekimbet oǵan járdemlesiw ushın bar kúshin salǵısı keldi. Jámlew almasıqları atlıqlardıń ornına qollanılganda, seplik hám tartım qosımtaları menen túrlenedi. Jámlew almasıǵınıń sepleniwi:
Ataw
|
Hámme
|
Barlıǵı
|
bári
|
Iyelik
|
hámmeniń
|
Barlıǵınıń
|
báriniń
|
Barıs
|
hámmege
|
Barlıǵına
|
bárine
|
Tabıs
|
hámmeni
|
Barlıǵın
|
bárin
|
Shıǵıs
|
hámmeden
|
Barlıǵınan
|
bárinen
|
Orın
|
hámmede
|
Barlıǵında
|
bárinde
|
Tartımlanıwı
Bet
|
Birlik
|
Kóplik
|
I bet
|
Hámmem, barlıǵım
|
Hámmemiz, barlıǵımız
|
II bet
|
Hámmeń, barlıǵıń
|
Hámmeńiz, barlıǵıńız
|
III bet
|
Hámmesi, barlıǵı
|
Hámmesi, barlıǵı
|
Jámlew almasıqları gápte baslawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh hám birgelkili aǵzalı gáplerde birgelkili aǵzalardan keyin kelip ulıwmalastırıwshı sóz xızmetin atqaradı. Mısalı: Hámmeńiz meni tıńlań (baslawısh). Ol bárine inandı (tolıqlawısh). Barlıq oqıwshılar mektepke jıynaldı (anıqlawısh). Digirman tartıw, kir juwıw, suw ákeliw, kúl shıǵarıw – hámmesi Aysánemniń belgili xızmetleri boldı.
Bolımsızlıq almasıǵı
Bolımsızlıq máni bildiretuǵın almasıqlarǵa bolımsızlıq almasıǵı delinedi. Bolımsızlıq almasıqları qatarına tómendegi sózler kiredi. Mısalı: Onnan keshirim soraǵanday hesh gunam joq. Senen dım xat kelmegennen keyin bizler de jazǵandı qoydıq. Baylıqtan hasla mini joq. Shıntlap súygen kewil haslan aynımas.
Bolımsızlıq almasıqları hesh sózi menen soraw almasıqlarınıń qosılıwınan jasaladı: heshkim, heshqanday, heshqaysı, heshqashan, heshqayda t.b. Mısalı: Awılda heshkim jumıssız júrgen joq. Heshqaysısı ujıbatlı heshteńe ayta alǵan joq.
Hesh sózi menen bir, birew, teńe, teme sıyaqlı belgisizlik mánidegi sózlerdiń qosılıwınan jasaladı. Mısalı: heshbir, heshbirew, hesh gáp, heshteńe, heshteme t.b. Heshbir adam bilgen emes. (Berdaq)
Bolımsızlıq mánidegi gáplerde bir, birde, bir de bir sózleri arqalı da bolımsızlıq máni ańlatıladı. Mısalı: Ol bir tınbay jumıs isleydi. Biraq meni kútetuǵın bir de adam joq. Onıń qay waqları ushıp keterin bir de bir adam anıq ayta almaydı.
Hesh sózi atlıq sózler menen dizbeklesip kelgende, sol sózlerden bólek jazıladı. Mısalı: hesh adam, hesh waqıtta, hesh jerde, hesh nárse t.b. Heshkim, heshqaysı, heshbirew, hesh nárse, heshteme almasıqları atlıq sózlerdiń ornına qollanılıp kelgende, tartım hám seplik qosımtaları menen túrlenedi.
Tartımalnıwı
Bet
|
Birlik
|
Kóplik
|
I bet
|
heshkimim
|
heshkimimiz
|
II bet
|
heshkimiń
|
heshkimińiz
|
III bet
|
heshkimi
|
Heshkimi
|
Sepleniwi
Ataw
|
heshqaysısı
|
hesh nárse
|
heshteme
|
Iyelik
|
heshqaysısınıń
|
hesh nárseniń
|
heshtemeniń
|
Barıs
|
heshqaysısına
|
hesh nársege
|
heshtemege
|
Tabıs
|
heshqaysısın
|
hesh nárseni
|
heshtemeni
|
Shıǵıs
|
heshqaysısınan
|
hesh nárseden
|
heshtemeden
|
Orın
|
heshqaysısında
|
hesh nársede
|
heshtemede
|
Bolımsızlıq almasıǵı gápte baslawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısalı: Dógerekte heshkim kórinbeydi (baslawısh). Ziyrek oqıwshılardıń heshqaysısın tómen oqıydı dewge bolmaydı (tolıqlaıwsh). Búgin dógerekte heshbir jan selt etpeydi (anıqlawısh). Ol awıldan shıǵıp heshqayda ketpeydi (pısıqlawısh).
Belgisizlik almasıǵı
Zatlardıń, belginiń hám sanlardıń belgisizligin bildiretuǵın almasıqlarǵa belgisizlik almasıǵı delinedi. Belgisizlik almasıǵı tómendegishe jasaladı:
Álle sóziniń soraw almasıqlarına qosılıp keliwinen jasaladı: állekim, állene, álleqashan, álleqayda
Gey sóziniń beńlgisizlik mánidegi bir, birew, para sózleri menen qosılıwınan: geybir, geybirew, geypara t.b.
Bazı sózniń bir, birew sózleri menen qosılıwınan: bazıbir, bazıbirew
Bir sózi nárse, neshe, qansha, neme, deńe, para, qatar, gáp sózleri menen qosılıwınan jasaladı: birnárse, birneshe, birqansha, birneme, birdeńe, birpara, bir qatar, bir gáp t.b. Zayırov ta birqatar kórsetpeler berip ketti. Bir gáp bolsa ózińiz juwap beresiz.
Bir sanlıǵı soraw-qatnas almasıqlarınan (kim? alamsıǵınan basqa) keyin dizbeklesip kelip belgisizlik almasıqların jasay aladı: Mısalı: qaydaǵı bir, qay birewi, qaybiri, neshe bir, ne bir, qalay da bir, qanday da bir t.b.
Bir sanlıǵı arqalı jasalǵan birew-mirew, birli-yarım jup sózleri de belgisizlik almasıǵı mánisinde qollanıladı: Mısalı: Bul jerde birli-yarım jarlı-jaqıbay úyler qalıptı.
Bir, birew sanlıqları ayırım jaǵdaylarda ózleriniń san mánisin joytıp belgisizlik almasıǵı bolıp qollanıladı. Bunday jaǵdayda bir sanlıǵı anıqlawısh xızmette, al birew sanlıǵı belgisiz adamdı bildiriw ushın aytıladı. Mısalı: Tap awıldıń arası bir apatqa ushıraǵanday. Men jóninde birew bir nárse degenǵoy.
Kim soraw almasıǵı III bettiń tartım qosımtasın qabıllap, geyde belgisizlik almasıǵı mánisinde qollanıladı: Olardıń kimi balıq awlap, kimi duzlap, kimi sholan salıp nan tabıwdıń ǵamın kóretuǵın edi. Geyde “kimse” túrinde de qollanıladı: Kimseniń qız uǵlı, kimniń sińlisi, Átirek, Gúrgen, Xajar astı, Bozataw. (Ájiniyaz).
Kim almasıǵı kim de kim túrinde tákirarlanıp kelip, belgisizlik almasıǵı bolıp qollanıladı. Kim de kim bergen wádesinde tura almasa, onıń pátiwasız adam bolǵanı.
Belgisizlik almasıqlarınıń qatarına pálen, tólen, pálenshe, tólenshe (arab tilinen kirgen sózler) sózleri de kiredi. Pálemsheniń kómegi boldı, tólenshe qol ushın tiygizdi.
Gey, bir sózleri almasıqlar menen qosılıp jazıladı, al basqa sózler menen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı. Mısalı: gey adamlar, gey kúnler, gey zatlar, bir kisi, bir waqta, bir nárse, bir kúni t.b.
Belgisizlik almasıǵınıń állekim, állebirew, állenárse, geybirew, bazıbirew, birneme sıyaqlı zatlıq mánidegi qollanılatuǵın túrleri tartım hám seplik qosımtaları menen túrlenedi.
Tartımalnıwı
Do'stlaringiz bilan baham: |
