Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Irkilis belgileriniń xızmetine qaray bóliniwi
Irkilis belgileri sintaksislik xızmetine qaray bóliwshi hám ajıratıwshı irkilis belgileri bolıp eki toparǵa bólinedi.

1. 
   Bóliwshi irkilis belgileri pútin tekst bóleklerin, qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi, jay gáplerdiń quramındaǵı birgelkili aǵzalardı, atawısh sózlerden bolǵan bas aǵazalardı bir-birinen bólip kórsetedi. Bóliwshi irkilis belgileriniń xızmetinde noqat, soraw, úndew, útir, qos noqat, noqatlı útir, kóp noqat, sızıqsha belgileri hám abzac qollanıladı.
   

Abzactıń arnawlı grafikalıq belgisi joq. Ol tekst ishinde bir oy-pikirdiń tamamlanıwı menen soǵan baylanıslı ekinshi bir oy-pikirdiń baslanıwı aldında jazıwda úsh-tórt hárip shegindirip (bos orın qaldırıp) jazdırıladı.

2. 
   Ajıratıwshı irkilis belgileri sintaksislik xızmeti jaǵınan gáptiń mazmunın tolıqtırıp, túsindiriwshi anıqlawshı qurılımlarda, sonday-aq sóylewshiniń subyektivlik qatnasın bildiretuǵın sóz hám sintaksislik qurılımlarda qollanıladı. Ajıratıwshı irkilis belgileriniń xızmetin, tiykarınan qawıs hám tırnaqsha atqaradı. Útir hám sızıqsha ayırımlanǵan aǵza, kiris aǵza hám qaratpa aǵzalardıń eki jaǵınan qollanılıp kelgende ǵana ajıratıwshı xızmetinde keledi de, al dara halında qollanılǵanda bóliwshi xızmetin atqaradı. Mısalı: Kúndiz, ásirese tal tús waqıtlarında, bala putaqları hárriygen shiraljinlerdiń arasına barıp otırıwdı jaqsı kóretuǵın edi. –Men sońınan aylanıp kelemen, - dedi oǵan bir qarap.
   

Irkilis belgileriniń qoyılıw orınları hár túrli. Olardıń birewleri gáptiń aqırında, geyparaları gáp ishinde al ayırımları gáptiń basında, ortasında keledi. Usı sıyaqlı qollanılıw ózgesheliklerine qaray irkilis belgileri: 1) gáptiń keynine qoyılatuǵı irkilis belgileri; 2) gáp ishinde qoyılatuǵın irkilis belgileri bolıp ekige bólinedi.
Gáptiń keynine qoyılatuǵın irkilis belgileri
Belgili bir tekst ishinde pikirdiń tolıq yamasa sheklengen dárejede tamamlanǵanın bildiretuǵın irkilis belgileri retinde noqat, soraw, úndew belgileri hám kóp noqat qollanıladı.
Noqat (.)
Teksttegi óz aldına qollanılǵan xabar hám buyrıq gáplerdiń keynine qoyıladı. Noqat arqalı bmlingen gáplerdiń intonaciyası gáptiń aqırında páseń aytıladı da, gáptiń tıyanaqlanıp tamamlanǵanın bildiredi. Jazıwda noqat belgisi gáptiń aqırında tómendegi jaǵdaylarda qoyıladı:
1.Belgili bir pikir tıyanaqlılıǵına iye bolǵan xabar mánili jay gáplerdiń keynine qoyıladı. Mısalı: Alsta ǵawdıyıp júrgen kombaynlar da kórinbeydi. Atızlarǵa ele mallar jayılmaǵan edi.
2.Buyrıq gápler páseń intonaciya menen aytılǵan gáptiń aqırına noqat qoyıladı. Mısalı: Attan tús. Al, sizler, balalar, atlardı tez suwǵarıp, dárhal usı jerge kelińler.
3.Xabar mánisindegi bir pútin qospa gáptiń keynine qoyıladı. Mısalı: Qar erigennen keyin, hámmesi de Aqsayǵa jer súriwge atlnadı.
4.Sóylewshiniń pikirine qosımsha túsinik retinde qawıs ishinde keltirilgen kiritpe gápler óz aldına tıyanaqlı gáp túrinde kelse, qawıs ishindegi sol gápten keyin noqat qoyıladı. Mısalı: Sen! – dedi ol úyine kelip, hayal Baǵdagúlge (Tórebay dástúr boyınsha hayalınıń atın aytpaytuǵın edi) Jumagúl menen sırlasıp kórdiń be? Olay emes, Nurtay aǵa (Temirovtıń atı Nurtay edi, kóbinese onı awıl adamları familyası menen aytadı) siz qátelesip kiyatırsız.
Eger de kiritpe gáptiń aldındaǵı tiykarǵı gáp tamamlanǵan oydı bildiretuǵın tiykarǵı gáp túrinde kelip, tiyili irkilis belgisi qoyılǵan bolsa, kiritpe gáptiń sońındaǵı qawıstan keyin noqat qoyıladı. Mısalı: Endi bolsa tissiz awzı mámpiyip júrgeniniń ózi-aq, jaslıq dáwiri ótip ketken hayal tuqımına tissiz júriwdiń heshqanday kelispeytuǵının tastıyıqlap turǵanday (Bunı qashshan-aq stanciyaǵa aparıp metaldan islengen tis saldırıp beriwi kerek edi. Házir hámme – ǵarrısı da, jası da sonday tis saldırıp júr).