Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Irkilis belgilerin anıqlawdıń teoriyalıq tiykarları
Irkilis belgileriniń qoyılıwı gáptiń dúzilislik, mánilik hám intonaciyalıq ózgesheliklerine tiykarlanadı. Sonlıqtan irkilis belgilerin anıqlawdıń teoriyalıq tiykarı retinde dúzilislik (grammatikalıq), mánilik hám intonaciyalıq principler basshılıqqa alınadı.
1.Dúzilislik (grammatikalıq) princip. Irkilis belgileriniń dúzilislik principi gáptiń bir-birinen bóliniwin, birgelkili ayırımlanǵan aǵzalı, feyil toplamlı qurılmalardıń, kiris, qaratpa, tańlaq sóz-gáplerdiń dúziliwi nızamlıqların belgileydi. Bul sintaksislik kategoriyalardıń hámmesi de usı princip tiykarında irkilis belgilerine iye boladı.
Grammatikalıq princip tiykarında tekst grammatikalıq mánili bóleklerge bólinedi. Qálegen grammatikalıq qurılım máni menen baylanıslı boladı.
2.Mánilik princip. Irkilis belgileriniń qoyılıwı sintaksislik qurılımlardıń mánilik ózgesheliklerine tiykarlanadı. Máselen, útir, noqat, soraw, úndew hám kóp noqat belgisi gáptiń tamamlanǵanın yamasa tamamlanbaǵanın, xabarlaw, soraw, buyırıw, ótinish-tilek etiw hám t.b. mánilerge baylanıslı qoyıladı. Mısalı: Maqpal kóldiń boyına qumarta qaradı. Ne degen keń dala! Keleshek áwladlardıń baxtı ushın qurban bolǵan xalıqtıń birinshi márt ullarınıń ólmes isleri, arzıw-ármanları uzaq mánzilge megzep turadı ...
Bul gáplerdegi noqat hám útir belgisi mánilik jaqtan gáptiń tamamlanǵan ya tamamlanbaǵan xabarın, úndew belgisi tańlanıw mánisin, kóp noqat pikirdiń ele dawamı bar ekenligin bildiredi.
3.Intonaciyalıq princip. Intonaciya awızeki sóylew quralı, al jazıwda onıń ornına irkilis belgileri qollanıladı. Máselen, jazıwda intonaciyanıń tamamlanǵan belgisi retinde noqat, al tamamlanbaǵan belgisi retinde útir, sızıqsha, sızıqsha, noqatlı útir, qos noqat belgileri alınadı. Noqat belgisi qoyılǵanda páseń dawıs, qısqa pauza islenedi. Al soraw, úndew belgileri qoyılǵan gáplerdi oqıǵanda, dawıs kóterińki aytıladı. Sonday-aq sızıqshanıń qoyılıwında da intonaciyanıń roli kúshli. Mısalı: Xalıqtıń úshten bir bólegi ǵana – eń turaqlı tiykarǵısı, otırıqshı bolıp tabıladı.
Bul gáptegi intonaciyaǵa qatnaslı qoyılǵan sızıqshanı qaldırıp aytıwǵa bolmaydı. Sebebi, gáp stillik jaqtan kemshilikke ushıraydı, ayırım gáp aǵzalarınıń mánisi tolıq túsinikli bolmay qaladı. Sonlıqtan intonaciya da irkilis belgileriniń basqa principleri sıyaqlı sintaksislik xızmeti jaǵınan gáptiń dúzilislik, sintaksislik ózgesheliklerin belgilewshi tiykarǵı qurallardıń biri retinde xızmet atqaradı. Biraq gáp qurılısında intonaciya islengen orınlarda barlıq jaǵdayda irkilis belgisi qoyıla bermeydi. Máselen, sintagmalarǵa, determinant hám aktual aǵzalarǵa bóliniwinde de intonaciya islenedi. Biraq jazıwda irkilis belgisi qoyıla bermeydi. Sintagma – sóylewdiń máni hám intonaciya arqalı bólinetuǵın bólegi. Gáp bir yamasa birneshe sintagmalarǵa bóliniwi múmkin. Mısalı: 1. Arqadan esken suwıq samal // jerdi jalap esedi. 2.Búgin// bul ármanǵa jetistim. 3.Maǵan// hámme isenedi. 4.Azanda// taw jotalarınıń tarǵıl shoqqıları// túlki terisin jamılǵanday bolıp aǵarıp kórinedi.
Bul gáplerde bólip kórestilgenler – sintagmalar. Bul bólingen orınlarda intonaciya islenedi. Biraq jazıwda irkilis belgisi qoyılmaǵan. Sebebi bul gáplerdegi intonaciyalar irkilis belgilerine qatnaslı emes. Ol sóylew aǵımındaǵı dawıs ırǵaǵına baylanıslı aytılǵan intonaciya yaǵınıy gáptiń aktual bóliniwine qatnaslı intonaciya. Bundaǵı búgin, maǵan sózleri gáp ishinde sintagmalıq xızmeti menen qatar, sintaksislik bóliniwdegi determinantlıq hám aktual bóliniwde tema wazıypların atqaradı. Determinantlar hámme waqıt gáptiń basında kelip, pútin gáptiń mazmunı menen baylanısadı. Al birinshi, tórtinshi gáplerdegi qıya sızıq penen bólingenler eki bólek – gáptiń aktual aǵzalarǵa – tema hám remaǵa bólinwin bildiredi. (tema – sóylem predmeti, rema – sóylem jańalıǵı) . Demek, joqarıda keltirilgen sintaksislik qurılımlardıń hámmesinde de intonaciya islengen, biraq olarǵa irkilis belgileri qatnaslı emes.