|
Ámeliy stilistika – tildegi qurallardı teoriyalıq jaqtan úyreniwdiń tiykarında olardı anıq jaǵdaylarda qollanıwdıń usıl hám formaların úyretedi.
Stilistika milliy ádebiy tildiń qáliplesken normativlik fonetika, leksika hám grammatikalıq nızmalarına tiykarlanadı, onıń orfografiya hám orfoefiyalıq normaların saqlaydı. Demek, stilistika awızeki sóylew hám jazba ádebiy tilde oydıń tolıq túsinikli hám ótkir bolıwı ushın tildiń leksikalıq, grammatikalıq hám fonetikalıq normaların durıs paydalana biliw, sheber qollana biliw ádislerin úyretedi.
Til biliminde stilistika menen bir qatarda stil sózi de qollanıladı. Stil – ádebiy tildiń normaları tiykarında sheber tásirli sóylep hám jaza biliw ádisleriniń jıyıntıǵı degen uǵımdı bildiredi.
Ádebiy til normaların durıs, orınlı, sheber paydalana biletuǵın adamdı stilist dep ataydı. Stilist tildiń barlıq normaların durıs qollanıw arqalı sóylew hám jazba mádeniyatı jaǵınan jetilisken boladı.
Stildiń túrleri kóp. Olardıń til materiallarınıń hár túrli janırına hám turmısta qollanıw ózgesheliklerine qaray birneshe túrlerin kórestiwge boladı.Máselen, tımsallar stili, kórkem ádebiyat stili, jeke adam stili, gazeta stili, ilimiy stil, ilimiy-texnikalıq stil, publicistikalıq stil, poeziyalıq stil, prozalıq stil, janrlıq stil, jeke adam stili, oratorlar stili, awızeki sóylew stili, is stili hám t.b. Bul kórsetilgen stillerdiń hámmesi de ádebiy tildiń qáliplesken, turaqlı normaları tiykarında onıń máterialların orınlı, durıs paydalanadı.
Til arqalı qatnastıń túrlerine, belgili jaǵdayǵa, sóylewdiń maqseti hám mazmunına xızmet jaǵınan til qurallarınıń biyimlese qollanılıwı stilistika dep ataladı. Ádette, stilistika sóylew mádeniyatımızdıń tiykarı bolǵan eki jaǵdaydı kózde tutadı. Olar til stilistikası hám hám sóylew stilistikasınan ibarat.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcionallıq stiliniń túrleri
Stilistika til biliminiń til stillerin hám jámiyelik turmıstıń hár qıylı tarawlarında til qurallarınıń qollanılıwın izertleytuǵın bólimi. Demek, stlistika sózlerdiń, til qurallarınıń sóylewdiń belgili bir talabına ılayıq qollanılıwın anıqlaydı.
Til stilistikası termini menen bir qatarda, stil sózdi de qollanıladı. Stil – óziniń ayırım sózlerine, frazeologiyalıq sóz dizbeklerine, toplamları hám dúzilisine iye bolǵan tildiń basqa túrlerinen ajıralatuǵın hám belgili bir tarawda qollanılatuǵın ulıwma tildiń bir túri.
Ádebiy tildiń awızeki sóylew hám jazba stilleri bar. Házirgi ádebiy tilimizde jazba stillerdiń túrleri kóp. Olar 1) is qaǵazlarınıń stili 2) publicistikalıq stil 3) ilimiy stil 4) kórkem ádebiyat stili sıyaqlı túrlerge bólinedi. Hátte, usı kórsetilgen stillerdiń óz ishinde birneshe stillik ózgeshelikleri boladı. Máselen, kórkem ádebiyat stiliniń ózi poeziyalıq stil, prozalıq stil, satiralıq stil, tımsallar stili sıyaqlı sózgesheliklerge iye boladı.
Ádebiy tilde samal, gúz, qıs, mektep, gazeta, kitap, jańa, jaqsı, jaman, uzın, qısqa, oqıw, islew, jasaw, barıw, keliw, búrgin, erteń, bir, úsh, on, men, sen, siz t.b. sıyaqlı birqansha sózler hámme stillerde qollana beredi. Bunday hámme stiller ushın ortaq, keń qollanılatuǵın sózler ulıwma ádebiy yamasa stillik neytral (stillik biytárep) sózler dep ataladı. Stillik neytral sózlerde qosımsha máni bolmaydı, olar gápte óziniń tuwra mánisinde qollanıladı.
Ádebiy tildiń awızeki sóylew arqalı qollanılatuǵın stil túrine awızeki sóylew stili delinedi. Kóbinese awızeki sóylewde pikirdiń anıq, túsinikli etip jetkeriwge baylanıslı qarapayım sózler, dialektizmler, evfemizmler, turpayı sózler, naqıl-maqallar, frazeologiyalıq birlikler jiyi qollanıladı. Mısalı: aǵa, aǵajan, áje, apajan, bawırım, qulınım, janım, yashullı, aqsaqal, Kárim aǵa, Áliyma apa, qorqıp kettim, janım qalmadı t.b. Sonday-aq, awızeki sóylewde dawıslı hám dawıssız seslerdi sozıp aytıw yamasa sózlerdiń dáslepki formasın buzıp aytıw orınları da ushırasadı: húkúwmet, pa-ay, bárekella-á, apa-a-a, Áliyma-a-a, zawıt (zavod), sot (sud), orıs (rus) t.b.
Awızeki sóylew stili – bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń, sóylesiwdiń tiykarǵı túri. Ol kóbinese dialog sıpatında iske asadı. Ádebiy tildiń óleshemi sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń, gáptiń qáliplesken túrde qollanılıwın talap etetuǵın bolsa, sóylew stlinde sózler, sóz dzibekleri, gápler ózgertilip te aytıla beredi: neǵıp, sóytip, desesh, qáytip, ǵo t.b. Gáp tolıq quralmawı da múmkin. (biraq, sol, awa, sol), (aq altın, sarı altın, barmaqta, islemekte terminler de jiyi ushırasadı. (atom, molekula) h.t.b.
Awızeki sóylew stilinde sózlerdiń orın tártibi eki túrli boladı. Pikirler qısqa-qısqa jay gápler arqalı bildiriledi. Olar, kóbinese tolıq emes gáp, sóz gáp, dialog túrinde ushırasadı. Awızeki sóylew stili kórkem shıǵarmalarda personajlardıń obrazın jasawda keń qollanıladı. Awızeki sóylew stiline folklorlıq shıǵarmalardıń tili de kiredi. Folklorlıq shıǵarmalar xalıq danalıǵın kórsetetuǵın awızeki sóylew tiliniń joqarǵı forması bolıp esaplanadı. Awızeki sóylew tili jazba ádebiy tili menen tıǵız baylanısta boladı. Óytkeni ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew tili ádebiy tildi rawajlandırıwshı tiykarǵı derek bolıp esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
