Abiotik omillar

Tabiatdagi mavsumiy o‘zgaruvchanlik. Tabiatning eng ajo- yib xususiyatlaridan biri — uning mavsumiy o‘zgaruvchanligidir. Yil davomida harorat, namlik va boshqa ekologik omillar davriy o‘zgaruvchanlikka egadir. Abiotik ekologik omillarning mavsumiy o‘zgarishlari o‘z navbatida tirik organizmlar hayot faoli- yatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Har xil regionlarda hayot uchun qulay davr turlicha bo‘ladi. Masalan, Markaziy Osiyo regi- onida bu davr 6—7 oygacha davom etadi. Bizning regionda ham qishki tinim davri yaqqol namoyon bo‘ladi. Haroratning pasayishi, vegetatsiya davrining tugallanishi natijasida ko‘pchilik o‘simliklarda moddalar almashinuvi susayadi, o‘simliklar bargini to‘kadi. Qishki tinim davri hasharotlarda, suvda hamda quruqlikda yashovchilarda, sudralib yuruvchilarda va boshqa hayvonlarda kuzatiladi. Ko‘pgina qushlar issiq mamlakatlarga migratsiya qiladi.

O‘simlik va hayvonlarning o‘sishi va rivojlanishi kun uzunligiga bog‘liqdir. Bu hodisa fotoperiodizm deyiladi.

Fotoperiodizm — tirik organizmlardagi fiziologik jarayonlar faolligining yorug‘ kun uzunligiga boqliqligidir. Bu hodisani tajribada o‘simlik va hayvonlarda kecha-kunduz davomida yoritishni sun’iy o‘zgartirib kuzatish mumkin. Fotoperiodizm o‘simliklardagi fotosintez jarayoniga ham bog‘liq.

Kun uzunligining o‘zgarishi yil davomida haroratning o‘zga rishiga ham bog‘liq. U tufayli kun uzunligi mavsumiy o‘zgarishlar uchun belgi omili bo‘lib xizmat qiladi.

Kun uzunligiga javob reaksiyasiga qarab o‘simliklar uzun kun, qisqa kun va neytral o‘simliklarga bo‘linadi. Neytral o‘simliklar ning gullashi kun uzunligiga bog‘liq emas.

Kun uzunligi hayvonlarning o‘sishi va rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, bizda ko‘p boqiladigan ipak qurti qisqa kunda yaxshi rivojlanadi. Fotoperiodizm qushlar- ning, sutemizuvchilarning va boshqa hayvonlarning urchish davriga, ularning embrional rivojlanishiga, tullashiga, migra- tsiyasiga, qishki uyquga ketishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.

Odam o‘simlik va hayvonlarda fotoperiodizm qonuniyatla- rini o‘rganib, undan o‘zining amaliy maqsadlarida keng foydalanm oq da. Issiqxonalarda sabzavot va gullarni yil davomi- da o‘stirish keng yo‘lga qo‘yilishi, parrandachilik fabrikalarida tovuqlar tux um dorligi oshirilishi shularga misoldir.