Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

1.2. Geografiya ta’limining maqsad va vazifalari 
O‘qitish  maqsadlarini  aniqlash  didaktika  va  geografiya  o‘qitish 
metodikasining  eng  muhim  muammosidir.  O‘qitish  maqsadi  geografiya  nima 
uchun o‘qitiladi, degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab 
geografiyasining  mazmunini,  tuzilishini,  o‘qitish  metodlari  va  yo‘nalishini 
belgilashda  katta  ahamiyatga  ega.  Dastlab  barcha  fanlar  uchun  o‘qitish 
maqsadlarini  aniqlashda  didaktik  tadqiqotlar  amalga  oshirildi.  “Ta’lim 
to‘g‘risida”gi  va  “Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  to‘g‘risida”gi  Qonunlarda 
o‘qitish  maqsadini  aniq  belgilashga  katta  e’tibor  berilgan.  O‘qitish  maqsadini 
aniqlashda  jamiyat  taraqqiyotining  xususiyatlari  bilan  qiziqishi,  albatta,  e’tiborga 
olinadi,  ya’ni  o‘quvchilar  jamiyat  istiqboli  uchun  kurashadigan  va  qayg‘uradigan 

---

12 
 
bo‘lishi  kerak.  Maktab  o‘z  o‘quvchilarini  mehnatni  sevadigan  va  qadrlaydigan, 
vatanparvar, zamonaviy  fan, texnika, texnologiyaga oid ko‘nikma  va  malakalarga 
ega  qilib  tarbiyalashi  zarur.  Geografiya  inson  hayotida  katta  ahamiyatga  ega. 
Uning  tabiiy  boyliklarimizni,  chet  mamlakatlar  bilan  qiyoslashda,  iqtisodiy, 
ijtimoiy-siyosiy, ilmiy geografik munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta. 
Umumgeografik ta’limga o‘quvchilar tarbiyasi va rivojlanishiga ta’sir qilishi 
nuqtaiy  nazardan qarash kerak.  Hozirgi  zamon  ishlab  chiqarish  tarmoqlari –  yirik 
sanoat,  agrosanoat  komplekslari  va  transport  tarmoqlaridan  iborat,  ular  tabiat 
kompleksi  va  uning  komponentlariga  keskin  ta’sir  qilib  qolmasdan,  balki  atrof-
muhitning  ifloslanishiga,  tabiatdagi  ekologik  aloqalarning  buzilishiga  olib  keladi. 
Ayniqsa,  hozirgi  kunda  Orol  fojiasi  davom  etayotgan  bir  vaqtda  va  uning 
boyliklariga  oqilona  yondashish  muammolari  ko‘ndalang  bo‘lib  turadi. 
Geografiyaning  asosiy  vazifasi  jamiyat  bilan  tabiat  o‘rtasidagi  murakkab 
aloqadorlikni ta’minlashdan iborat. 
Bu  aloqadorlikni  chuqur  ilmiy  tadqiqotlar  o‘tkazish  orqali  amalga  oshirish 
mumkin. Bunda quyidagilarni e’tiborga olish kerak:  
a)jamiyat ishlab chiqarishi faoliyatining atrof-muhitga ta’sirini o‘rganish va 
bu  o‘rganishlar  natijasida  sodir  bo‘ladigan  oqibatlarni  oldindan  aytish  uni  ilmiy 
jihatdan asoslash; 
 b) tabiiy resurslarni izlash, ularga iqtisodiy jihatdan baho berish va samarali 
foydalanish;  
v)  tabiiy  resurslar  bilan  atrof-muhitni  qo‘riqlash  o‘rtasidagi  aloqadorlikni 
ochish;  
g)  hozirgi  zamon  ilmiy  texnika  inqilobiga  tayanib,  inson  yashashi  uchun 
qulay bo‘lgan muhitni qo‘riqlash yo‘llarini izlash.  
Iqtisodiy  geografiya  ishlab  chiqarishning  geografik  joylashishini  o‘rganadi. 
Uni  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  bilan  ishlab  chiqarish  munosabatlarini  birgalikda 
tadqiq qiladi. Uning tadqiqot predmetiga sanoatni, qishloq xo‘jaligini, transportni, 
ijtimoiy,  tabiiy,  iqtisodiy  omillarni  e’tiborga  olgan  holda  joylashish  qonun- 
qoidalarini  o‘rganish  kiradi.  Bularning  barchasi  ishlab  chiqarishni  hududiy 
joylashishi, mehnat manbalari, tabiiy sharoit va boyliklarni birgalikda o‘rganishni 
taqozo  qiladi.  Iqtisodiy  geografiya  iqtisodiy  rayonlashtirish,  iqtisodiy  rayon, 
TIChKlar,  iqtisodiy  geografik  o‘rni,  ishlab  chiqarishni  joylashtirishning  umumiy 
masalalari,  aholi  joylashishi  va  boshqa  masalalarni  ham  tadqiq  qiladi.  Ayniqsa, 
“Inson  va  atrof-muhit”  muammosining  jamiyat  oldida  ko‘ndalang  bo‘lib  turishi, 
iqtisodiy  geografiya  oldida  talay  vazifalarni  qo‘yadi.  Har  bir  geografiya 
o‘qituvchisi geografiya ta’limi va uning alohida kurslari maqsadlarini bilishi shart. 
Agar o‘qituvchi buni bilmasa, yirik mavzular va alohida darsliklarning maqsadini 
to‘g‘ri aniqlay olmaydi. 

---

13 
 
Geografiya deyarli barcha sinflarda o‘qitilganligi tufayli uning maqsadi ham 
ko‘p qirralidir. Geografiya ta’limi maqsadlarini uch guruhga ajratish mumkin. 
1. Ta’limiy maqsadlar: 
-  o‘quvchilarga  tabiiy,  iqtisodiy,  kartagrafiya  va  boshqa  geografiya 
fanlarining  asoslarini  o‘rgatish.  Tabiatni  qo‘riqlash  va  undan  oqilona 
foydalanishning  tabiiy-ilmiy  va  texnika,  iqtisodiy  tarmoqlarning  takomillashuvi, 
toki bu jamiyat hayoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun imkon yaratsin; 
- o‘quvchilarni iqtisodiy, ekologik ta’lim bilan qurollantirish; 
-  o‘quvchilarda  geografik  madaniyatni  shakllantirish,  ularni  kartalar, 
ma’lumotnomalar  bilan  ishlay  olish,  kundalik  matbuot  materiallarini  o‘qishda 
geografik bilimlarni qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantirish.  
2.  O‘quvchilarni  geografiya  va  unga  aloqador  bo‘lgan  fanlar  asosida  o‘z 
bilimlarini oshirish qobiliyatlarini shakllantirish: 
-  o‘z  respublikasining  tabiiy  va  iqtisodiy  geografiyasiga  oid  bo‘lgan 
bilimlarni chuqur bilish; 
-  o‘quvchilarda  tabiatga,  xo‘jalikka,  tabiat  bilan  xo‘jalik  o‘rtasidagi 
aloqalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; 
- o‘quvchilarda vatanparvarlik, milliy g‘urur xislatlarini shakllantirish. 
-  o‘quvchilarga  turli  mamlakatlarning  xo‘jalik  yuritish  metodlari,  tabiiy 
boyliklardan  unumli  foydalanishi,  aholini  ish  bilan  ta’minlashi  kabi  masalalar 
mohiyatini ochib berish; 
-  zamonaviy  fan  va  texnika  taraqqiyoti  davrida  o‘quvchilarning  mehnat 
tarbiyasi, kasb tanlashi, umuman, hayotda o‘z o‘rnini topishga ko‘maklashish; 
-  o‘z  mamlakati  iqtisodiyoti  yutuqlari  bilan  g‘ururlanish,  o‘z  yashab  turgan 
jamiyatning haqiqiy egasi deb his qilishi kabi hislatlarni shakllantirish. 
3. O‘quvchilarning bilish faoliyatlarini rivojlantirish: 
-  o‘quvchilarda  kuzatuvchanlik,  fikrlash,  esda  saqlab  qolish,  og‘zaki  va 
yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish; 
- o‘quvchilarni kuchi yetadigan darajada geografik muammolarni yechishga 
o‘rgatish.  
-  geografik  narsa  va hodisalarga  nisbatan  atroflicha  yondashish,  o‘z  fikr  va 
mulohazalarini  bevosita  kartaga  bog‘lay  olish  qobiliyatlarini  rivojlantirishga 
ko‘maklashish. 
Ta’limning  maqsadi  geografiya  fani  mazmuni  bilan  chambarchas  bog‘liq. 
Demak,  ta’lim  maqsadini  yuqori  pog‘onaga  ko‘tarish  uchun  geografiya  ta’limi 
ilmiy  jihatdan  rivojlanishda  bo‘lishi  kerak.  Ta’lim  maqsadlari  aniq  ilmiy,  siyosiy 
yo‘nalishlarga  ega  bo‘lishi  bilan  bir  qatorda  u  hayot  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘lishi 
kerak,  ya’ni  ekologik,  iqtisodiy,  kasbiy,  nafosat  kabi  bilimlarni  ham  o‘zida 
mujassamlashtirgan  bo‘lishi  kerak.  Geografiya  ta’limi  maqsadlari  dasturlar, 

---

14 
 
darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ta’lim vositalari va bevosita ta’limni tashkil 
etish shakllari bilan ham chambarchas bog‘liq. 
Vaqt o‘tishi bilan maktablarda geografiya o‘qitish maqsadlari tez sur’atlarda 
o‘zgarmoqda.  Kelajakda  bunday  o‘zgarishlar  yanada  kuchayadi.  Ilmiy  –  texnika 
taraqqiyotining  rivojlanishi  geografiya  fanining  sifat  o‘zgarishlariga  ham  ta’sir 
ko‘rsatadi.  Har  10-15  yilda  ta’limda  islohotlarning  amalga  oshirilishi,  geografiya 
o‘qitish  jarayoniga  ham  ta’sir  qilmasdan  qolmaydi.  Natijada  geografiya  bo‘yicha 
o‘quv  dasturlari,  o‘quv  rejalari  tubdan  o‘zgarishlarga  sabab  bo‘ladi.  Demak, 
geografiya  fani  mazmunining  o‘zgarishi  geografiya  o‘qitish  maqsadlariga  ham 
ta’sir qilmasdan qolmaydi. Maktab geografiyasi maqsadlarini aniqlamasdan turib, 
geografiya  o‘qitishni  amalga  oshirish  talay  qiyinchiliklarni  keltirib  chiqaradi. 
Bunday qiyinchiliklar quyidagilarda namoyon bo‘lishi mumkin: 
1.
 
Maqsadlarsiz dasturlar tuzish ancha mushkul bo‘lib qoladi. 
2.
 
Maqsadni aniq belgilamasdan uslublarni aniqlab bo‘lmaydi. 
3.
 
Geografiya  o‘qitish  maqsadlarini  aniqlamasdan  o‘quvchilar  bilimini 
tekshirishning samarali yo‘llarini yaratish qiyinlashadi va h. k. 
4.
 
Geografiya  ta’limining  kelajakdagi  (20-25  yil  ichida)  mazmunan 
qanday  bo‘lishini  aniqlamasdan  turib,  o‘quv  predmetining  ta’limiy  va  tarbiyaviy 
maqsadlarini aniqlash qiyinlashadi. 
Demak,  geografiya  o‘qitishdagi  maqsadni  belgilamasdan  turib  geografiyani 
o‘qitishning ahamiyatini aniqlab bo‘lmaydi va h.k. 
Bundan 100 yil oldin geografiya ta’limida, asosan, karta va onda-sondagina 
har  xil  rasmlardan  foydalanilgan.  XX  –  asrning  60  yillar  boshlariga  kelib  esa 
darslarda aerofotosurat, televideniya, kinofilmlardan foydalanish imkoniyati paydo 
bo‘ldi. 
Bugunga  kelib  geografiya  o‘qitishda  xilma-xil  ta’lim  vositalari  paydo 
bo‘ldiki,  bular  geografiya  o‘qitish  maqsadlariga  ham  ta’sir  qilmasdan  qolmadi. 
EHMdan  tortib  kosmik  suratlargacha,  kompyuterdan  tortib  xilma-xil  ko‘rgazmali 
qo‘llanmalargacha  geografiya  o‘qitish  mazmunini  boyitdi.  Bugungi  talaba  va 
o‘quvchi rivojlangan va taraqqiy etgan madaniy muhitda yashamoqda, ularni o‘rab 
olgan  global  muhit  bundan  20-30,  hatto  50  yil  oldingiga  qaraganda  keskin  farq 
qiladi. Maktab o‘qituvchilari uchun darslik va boshqa o‘quv qo‘llanmalari yagona 
bilim, axborot manbai bo‘lmay qoldi. Bilim olishda maktabdan tashqari xilma-xil 
manbalar: gazeta va jurnallar, radio, televideniya, videofilmlar paydo bo‘ldiki, ular 
o‘quvchilarning  dunyoqarashini  shakllantirishda  katta  ta’sir  ko‘rsatmoqda. 
O‘quvchilarga  ta’sir  qilayotgan  bu  ma’lumotlarning  aksariyati  tasodifan  bo‘lib, 
ular bilimni ma’lum yo‘nalishda va izchillikda olib borishga yordam berishi ancha 
qiyin.  Bu  ma’lumotlar  o‘quvchilarning  geografik  obyektni,  voqea  va  hodisalarni 
qanchalik to‘g‘ri anglab olishlariga ta’sir qilishi aniq emas. Asosiy vazifa ularni bu 

---

15 
 
ma’lumotlarga  nisbatan  to‘g‘ri  yondasha  olishi,  faktlar  bilan  fikrlar  o‘rtasida 
qanday  bog‘liqlik  borligini  ajrata  olishga  o‘rgatish,  ularda  ilmiy  dunyoqarashni 
shakllantirishdan iborat. 
Bizni  o‘rab  turgan  dunyo  (olam)  haqida  turli  muhitlarda  yashab  turgan 
o‘quvchilar  o‘ziga  xos  qarashlarga  ega.  Yuz  millionlab  o‘quvchilar  umuman, 
dengiz  va  okeanlarni,  cho‘llarni,  tog‘larni  bevosita  ko‘rish,  idrok  qilish 
imkoniyatidan  mahrum.  Ularning  ayrimlari  katta  bo‘lib,  voyaga  yetgandagina 
ularni  sayohatlar  orqali,  ko‘rishlari  mumkin.  Ammo  oddiy  ko‘rish  orqali  ularni 
tushuna oladigan darajada bilish imkoniyatlariga ega bo‘la olmaydilar. Shu tufayli 
ham  o‘quvchilarda  dunyo  haqidagi  bilimlarni  shakllantirishda,  bu  borada 
tushunchalar 
tarkib 
toptirishda 
xilma-xil 
ta’lim  uslublari,  vositalardan 
foydalanishga  to‘g‘ri  keladi.  Geografik  bilimlar  nafaqat  geografiya,  balki, 
o‘quvchilar  kelgusida  qanday  kasblarni  egallashlaridan  qat’iy  nazar,  ularning 
dunyoqarashlari  takomillashuvi  uchun  nihoyatda  zarur.  Agar  har  bir  inson  uchun 
o‘qib  olish,  yozish,  hisoblay  olish  qanchalik  zarur  bo‘lsa,  ularning  madaniyatli 
kishilar bo‘lib yetishlari uchun geografik bilimlar ham shunchalik zarur. Umuman, 
har  bir  o‘quvchining  kelajakdagi  shaxsini  belgilashda  geografik  bilimlarning  roli 
cheksizligini hayot o‘zi isbotlamoqda. 
Hozirgi  davrda  geografik  bilimlar  mazmuni  va  undagi  o‘zgarishlar 
nihoyatda  tezlik  bilan  o‘zgarmoqda.  Bundan  bir  asr  oldin  Afrika,  Avstraliya, 
Janubiy  Amerika  juda  kam  o‘rganilgan  bo‘lib,  ularning  o‘simlik,  hayvonot 
dunyosi,  relyef,  xususiyatlari  haqida  ma’lumotlar  juda  kam  edi.  Faqat  keyingi 
yillardagina  ularning  landshafti,  aholisining  joylashishi,  tabiiy  resurslar  kartasi 
kabi  ma’lumotlar  kosmik  tadqiqotlar  tufayli  aniqlandi.  Hozirgi  geografiyaning 
asosiy  vazifasi  yangi  yerlarni  kashf  qilish,  tog‘  tizmalariga  nom  berish, 
cho‘qqilarni  zabt  qilish,  mamlakat  va  xalqlarni  ta’riflashdan  iborat  emas,  balki 
jamiyat  bilan  tabiat  o‘rtasida  bo‘ladigan  voqealarni,  aholining  tez  suratlar  bilan 
ko‘payish oqibatlari, ITI o‘rtasidagi bog‘liqlik muammolarini hal qilishdan iborat. 
Demak,  geografik  bilimlar  orqali  quyidagi  vazifalar  hal  qilinishi  kerak: 
Birinchidan,  o‘quvchilarga  hozirgi  kundagi  vaziyatni,  kundalik  turmushni 
tushuntirish,  bundan  20  –  30  yil  oldingi  vaziyat  bilan  qiyoslash  va  xulosalar 
chiqarishga  o‘rgatish.  Ikkinchidan,  hozirgi  geografik  bilimlar  Yer  shari  va  uning 
ayrim regionalaridagi fakt va voqealarni ta’riflashda emas, balki, ulardan u yoki bu 
hudud xo‘jaligini rejalashtirishda, iqtisodiy qoloqlikni tugatishda, qishloq xo‘jaligi 
mahsuldorligini  oshirishda  oziq-ovqat  xavfsizligini  ta’minlash  yo‘llarini  izlashda 
foydalanish lozim. 
Geografik  bilimlar  bu  muammolarni  hal  qilishda  faol  rol  bo’lmog’i  kerak. 
Bu  o‘quvchilarni  kelgusidagi  hayotga,  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  to‘g‘ri 
tushunishga  tayyorlashdan  iborat  bo‘libgina  qolmasdan,  balki,  ishlab  chiqarish 

---

16 
 
jarayonida  qo‘llash  zarur  bo‘lgan  iqtisodiy  bilimlarni  ham  o‘rganishga  yordam 
beradi.  Buning  uchun  ta’limni  ishlab  chiqarishning  bevosita  uzviy  qismi  deb 
qarash  lozim.  Geografiya  ta’limida  yuqoridagi  jarayonlarni  amalga  oshirish 
quyidagi yo‘nalishlarda olib borilishi maqsadga muvofiq: 
1.  Har  bir  geografiya  kursining  tarkibi  va  mazmunini  aniqlash.  Bunda 
maktab joylashgan hudud xususiyatlarini hisobga olish zarur bo‘ladi. 
2.  Har  bir  geografik  obyekt  va  hodisaning  o‘rni  va  joylashishini  tahlil  qila 
olish.  Geografik  tahlil  orqaligini  narsa  va  hodisalarning  tabiiy  va  antropogen 
xususiyatlari aniqlanadi. Ularning joylashishi faqat statistik ma’lumotlardan iborat 
bo‘libgina  qolmasdan,  balki  doimiy  rivojlanishda  bo‘lish  tufayli  ham  geografik 
tahlil dinamik yo‘nalishga ega bo‘lishi zarur. 
3.  Atrof-muhitni  tahlil  qilish.  Yaxlit  hudud  bir  qancha  voqea  va  hodisani 
o‘zida  mujassamlashtirgan  bo‘ladi.  Obyektlar  o‘rtasidagi  bog‘liqlikni  anglash,  u 
yoki  bu  ishlab  chiqarishning  rivojlanishida  katta  rol  o‘ynaydi.  Insonlar  va 
hayvonlar  bu  joyda  yagona  ekosistemaning  bitta  qismi  sifatida  mavjud  bo‘ladi. 
Inson  o‘zi  yashab  turgan  muhitga  doimiy  ta’sir  qilib  turadi.  Bu  ta’sir  turli 
ko‘rinishda  yerlarni  o‘zlashtirish,  sanoat  va  shaharlar,  transport  tarmoqlari, 
qurilishlarda  namoyon bo‘lishi  mumkin.  Tabiiy  va  antropogen omillarning o‘zaro 
ta’siri  oqibatlarida  madaniy  landshaftlarning  shakllanishini  insonning  atrof-
muhitga ta’siri oqibati deb qarash mumkin. 
4.  Geografik  hududni  o‘rganishni  tashkil  qilish.  Fermer  o‘z  yeridan  bozor 
iqtisodini  e’tiborga  olgan  holda  foydalanishga  harakat  qiladi.  Uning  yerdan 
foydalanishi  fermaning  shahardan  va  aholi  punktlardan  uzoq  yaqinligiga  bog‘liq 
bo‘ladi.  Har  qanday  tuman  va  hududning  yerdan  foydalanishi  uning  ixtisosligi 
bilan bog‘liq, albatta bu o‘z navbatida har bir hudud joylashgan madaniy landshaft 
xususiyatidan 
kelib 
chiqadi. 
Umuman, 
barcha 
tumanlarning 
hududi 
infrastrukturalar  xususiyatlari  bilan  belgilanadi.  (Bular:  temir  yo‘llar,  avtoyo‘llar, 
elektr liniyalar, suv yo‘llari, kanalizatsiya  tarmoqlari va h.k.). 
5.  Geografiyaning  tabiiy  va  ijtimoiy  fan  ekanligi  xususiyati  uni  tabiiy  va 
ijtimoiy-iqtisodiy    geografiya  predmeti  sifatida  maktablarda  o‘qitishni  taqozo 
qiladi.  Geografiyaning  bunday  mazmunga  ega  bo‘lishi  kelajakda  geograf 
mutaxassislarni 
tayyorlashda 
xilma-xil 
fanlardan 
xabardor 
bo‘lish 
majburiyatiniyuklaydi.  Har  bir  madaniyatli  inson  tabiiy  va  iqtisodiy 
geografiyaning eng oddiy (elementar) bilimlari bilan qurollangan bo‘lishlari kerak. 
6.  Geografiya  har  bir  region,  tuman,  hududning  bir-biridan  qaysi 
xususiyatlari  bilan  farqlanishini  o‘rgatishni  o‘z  oldiga vazifa  qilib  qo‘yishi  kerak. 
Chunki  narsa  va  hodisalarga umumiy  ta’rif berish orqali ularga  xos  bo‘lgan ichki 
qonuniyatlarni bilib olish murakkab hisoblanadi. 

---

17 
 
Demak,  geografiya  ta’limi  maqsadlari  vaqt  o‘tishi  bilan  o‘zgarishda  va 
takomillashuvda bo‘ladi. 
Geografiya  ta’limi  maqsadlarini  yakuniy  natijasi  sifatida  geografik 
bilimlarni shakllantirish deb qarash mumkin. 
Maktabda geografiya ta’limi (bilimlar) 2 qismga bo‘lib o‘rganiladi. Bular: 
1.
 
Bevosita geografiya fanida shakllantiriladigan bilimlar. 
2.
 
Geografiyaga  yaqin  va  aloqador  bo‘lgan  fanlardagi  umumgeografik 
bilimlar. 
Geografiya  fanida  shakllantiriladigan  bilimlar  o‘z  mazmuniga  ko‘ra  xilma-
xil  bo‘lib,  bu  bilimlarning  aksariyati  kuzatuvlar  natijasida  shakllanadi,  ularni 
kuzatuvchilar  dala  sharoitida,  xarita  yordamida,  rasmlar  yordamida  ham  to‘plashi 
va  amalga  oshirishi  mumkin.  Shu  tufayli  bu  bilimlarni  o‘rganish  ko‘p  jihatdan 
muammolarni tahlil qilish bilan bog‘liq. 
Geografik  bilimlarni  bevosita  o‘quvchini  o‘rab  turgan  muhit  misolida 
o‘rganishni tashkil qilish ham mumkin. Ammo bu konkret muhit tarixchi, shoir va 
yozuvchilar,  rassom,  geolog,  iqtisodchi  uchun  umumiydir.  Ular  bu  manzaraga 
qiziqishlari  nuqtayi  nazardan  yondashadilar.  Masalan:  shaharni  o‘rganishni 
tarixchi,  iqtisodchi  o‘z  qarashlari  va  rejasi  asosida  amalga  oshirsa,  geograf 
boshqacha  metodda  o‘rganadi.  Shaharni  o‘rganishdagi  bunday  yondashuv  bitta 
obyektni turli xil yo‘llar bilan o‘rganish mumkinligini, ularni o‘rganishda, albatta, 
geografik  bilimlar  ishtirok  etishini,  bunday  bilimlar  har  qanday  kasbdagi  kishilar 
va  kasblar  uchun  zarurligini  o‘quvchilar  anglab  yetadilar.  Geografik  bilimlar 
tufayli o‘quvchilarda xilma-xil ko‘nikmalar shakllanadi. O‘quvchilar geografiyani 
o‘rganar  ekan  u  yoki  bu  hodisani  keltirib  chiqaradigan  sabablarning  murakkab 
ekanligini 
bilib 
oladilar. 
Bu 
murakkablik 
xilma-xil 
omillar 
tufayli 
shakllanganligini  anglaydilar.  Barcha  hududiy  komplekslar,  regionlardagi  tabiiy 
xususiyatlar  tabiiy va atropogen omillarning o‘zaro ta’siri tufayli vujudga keladi. 
Atropogen  omillar  turli  ko‘rinishlarda,  xususan,  siyosiy,  tarixiy,  iqtisodiy, 
psixologik mazmunni kasb qilgan holda bo‘lishi mumkin. Hududlarni ko‘p qirrali 
tahlil  qilish  orqali  o‘quvchilar  tabiatdagi  biror  narsa  va  hodisa  sababsiz  mavjud 
bo‘lmasligini va shakllanmasligini anglab yetadilar. 
Geografiyani o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘zi yashab turgan tashqi muhitni 
va  undan  uzoqdagi  xilma-xil  muhitlarni  bilib  oladilar.  Eng  muhimi,  o‘quvchilar 
o‘zi  yashab  turgan  muhitning  qanday  muammolarga  ega  ekanligini,  kishilar  bu 
muammolarni yechishda qanday yutuqlar va kamchiliklarga duch kelayotganlarini 
anglab  yetishlari  kerak.  Xususan,  har  bir  hudud  o‘ziga  xos  iqlim,  tuproq,  aholi 
resurslariga  ega.  Bu  esa  ularni  o‘rganishda  o‘ziga  xos  bo‘lgan  uslublarni  
qo‘llashni taqozo qiladi. 

---

18 
 
O‘quvchilarda  geografiya  fani  yordamida  xilma-xil  ijobiy  qobiliyatlar  ham 
shakllanishi  mumkin.  Aero  va  kosmik  suratlar  yordamida  yer  sharining  turli 
qismlaridagi  landshaftlarni  tahlil  qilish  orqali  faqat  insonlargina  mo‘jizalarni 
yaratishi  mumkinligini  anglab  yetadilar.  Janubiy  –  Sharqiy  Osiyo  tog‘laridagi 
terrasalarda bepoyon sholizorlarning mavjudligini nima bilan isbot qilish mumkin?  
Shimoliy Amerika preriyalaridagi bepoyon g‘allazorlar, Yaponiya, Amerika, 
G‘arbiy  Yevropa,  Sharqiy  Xitoyda  aholi  eng  zich  joylashgan  hududlardagi 
urbanizatsiyaning  ahvoli  va  hokazolarning  barchasini  inson  faoliyatining  natijasi 
deb  qarash  mumkin.  Bunday  voqea  va  hodisalarni  o‘rganishda  va  yechishda 
geografiya fani ham ishtirok qiladi. Geografiya davlatlar va xalqlar o‘rtasida sodir 
bo‘layotgan murakkab aloqalar va munosabatlarni o‘rganishda ham ishtirok etadi. 
U  yoki  bu  hududda  yashayotgan,  ishlayotgan  insonlar  faoliyatini  geografik 
jihatdan  tahlil  qilmasdan,  xususan  ularning  resurslarga  va  oziq-ovqatga  ehtiyojini 
aniqlamasdan turib biron joyni o‘zlashtirib bo‘lmaydi. Insonlar ehtiyojini quyidagi 
yo‘nalishlarda o‘rgatish yaxshi natija beradi.  
1.
 
Iqtisodiy  ehtiyoj.  Rayonning  mineral,  qishloq  xo‘jalik,  sanoat, 
rekratsion  resurslarini  o‘rganish.  Ularni  o‘rganishda  kamxarajat  qilib,  ko‘proq 
foyda  olish  nazarda  tutiladi.  Natijada  bu  hududda  ko‘rimsiz  landshaftlar  vujudga 
keladi,  maishiy  xizmatning  tartibsiz  amalga  oshirilishi  tufayli  aholining 
joylashishida kommunikatsiyalarning betartib rivojlanish hollari ro‘y beradi. 
2.
 
Ijtimoiy  ehtiyojlar.  Hududda  kapitalni  taqsimlashda  tenglik  asosida 
rivojlantirish.  Hududning  bir  qismi  rivojlanib  ikkinchi  qismi  rivojlanmasdan 
qolmasligiga erishish. 
3.
 
Ekologik  ehtiyojlar.  Insonning  tabiatga  noto‘g‘ri  ta’sir  etish 
oqibatlarining  oldini  olish,  yosh  avlodda  doimiy  ravishda  ekologik  madaniyat 
elementlarini  shakllantirib borishdan iborat. 
Barchaning ekologik qoidalarni hurmat qilishni ta’minlashga harakat qilish. 
4.
 
Fazoviy  ehtiyojlar.  Hududni  o‘zlashtirishning  infrastrukturasiga 
taalluqli bo‘lgan, zavod, fabrika, shahar, xizmat ko‘rsatish, yo‘l qurilishi obyektlari 
mo‘ljallansa, albatta, ularni joylashtirishning qulayligini e’tiborga olmasdan, balki 
o‘sha  quriladigan  obyektlarning  tabiiy  landshaftiga  ta’siri,  ijtimoiy  va  ekologik 
oqibatlar va boshqalar e’tiborga olinishi kerak. 
Demak,  geografik  bilimlar  mazmunan  xilma-xil  va  boy  bo‘lib  inson 
faoliyatining  turli  sohalarida  qo‘llaniladi.  Sayyoramizda  yashovchi  har  bir  inson 
geografik bilimlarsiz o‘zini ma’lumotli va mustaqil fuqaro sifatida his qilishi qiyin. 
Inson  yashab  turgan  atrof-muhiti  go‘zalligini  his  qilibgina  qolmasdan,  unda 
bo‘layotgan  xilma-xil  sabab-oqibatlar  mohiyatini  tushunishi  va  anglab  yetishi 
kerak.  Har  bir  fuqaro  o‘zi  yashayotgan  shahar,  qishloqning  geografiyasini  puxta 
bilishi maqsadga muvofiq. 

---

19 
 
Landshaftni  vujudga  keltirgan  omillarni  bilishi  va  ularni  baholay  olishi, 
madaniy  landshaftlarning  tasodifan  vujudga  kelmaganligini,  uning  turli-tuman 
sabablarning  oqibatlari  ekanligini  anglashi,  bunda  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  madaniy 
jarayonlarning  rolini  bilishi  zarur.  Insonning  tabiat  uni  ajablantirgan  voqea  va 
hodisalarning qisqacha mohiyatini anglashi: Masalan: Yer qimirlashlar, shamollar, 
yog‘inlar va boshqa hodisalarning bo‘lish sabablarini bilishi kerak. Ular geografik 
bilimlarni  qanchalik  puxta  bilsalar,  ularning  jamiyat  va  atrof-muhit  oldida 
javobgarligi  shunchalik  yuqori  bo‘ladi.  Geografiyaning  ko‘pgina  muammolarga 
sergak qarashda, ularni yechishning konstruktiv yo‘llarini topishda ahamiyati katta. 
Bu  fan  insonlarning  savodxonlik  darajasini  ta’minlashda  keng  va  cheksiz 
imkoniyatlarga ega. Inson bilan tabiatning o‘zaro uyg‘unligi ming yillardan buyon 
davom  etmoqda.  Bu  uyg‘unlikni  mustahkam  saqlash  va  oqilona  yuritish  faqat 
geografik  bilimlarni  puxta  egallangandagina  amalga  oshiriladi.  Demak, 
yuqoridagilarning  aksariyati  geografiya  ta’limi  maqsadlarida  aks  etishi  davr 
talabidir.