Abdullayeva sarvinoz

“Yashashdan  to’xtamoq”  ma’nosini  anglatuvchi  ajal(o’lmoq)  so’zi  frazeologik 
birikma  sanalmish jan berar(jon bermoq) iborasi  bilan o’zaro sinonimlikni hosil 
qilmoqda.“O’lmoq”  leksemasi  sinonimik  qatorda  dominanta  so’z  hisoblanadi. 
Adib  bosh  so’zdan  keyin  xuddi  shunday  ma’noni  anglatuvchi  iborani  keltirish 
bilan fikrda ta’kid, ma’noda kuchaytirish  va ta’sirchanlikni hosil qilgan. 
“Qutadg’u bilig”- noyob mumtoz durdona asar.  Shu boisdan ham bu bebaho 
asar  ustida,  uning  tabdili  yuzasidan  olimlarimiz  tomonidan  ko’plab  ishlar  amalga 
oshirilmoqda.  Ana  shulardan  biri  Boqijon  To’xliyev  tomonidan  tabdil  qilinib, 
1990-yilda  “Yulduzcha”  nashriyoti  tomonidan  keng  kitobxonlar    ommasiga 
mo’ljallangan  nusxadir.Tabdilda    olim  asar  mohiyat  va  mazmuniniochib  berish 
uchun  bor  imkoniyatini  ishga  solgan.  Buning  uchun  asl  nusxaga  tayangan  holda 
betakror so’z va iboralardan,chiroyli qochirimlardan unumli foydalangan. 
Yuqoridagi kabi sinonim so’zlarning go’zal na’munalari uchraydi bu asarda: 
Mamlakatni  boshqarish  ishlari  kundan  kunga  og’irlashardi.  Shuning 
uchun  u  tadbirkor  va  oqil,  hozirjavob  va  ishning  ko’zini  biladigan 
yordamchilarga,  bir  so’z  bilan  aytganda  komil  va  yetuk  ,  faol 
kishilarga muhtojlik sezardi. 
(Qutadg’u bilig. 20-bet) 

---

33 
 
Mazkur  gapda  adib  komil,  yetuk  so’zlarini  ketma-ket  keltirib  ma’noni 
kuchliroq  ifodalash    bilan  bir  qatorda,      “tadbirkor”–(tadbir  bilan  ish  qiladigan)  
leksemasi  va    “Ishning  ko’zini  biladigan”  iborasini  ham  sinonim  sifatida 
qo’llagan va  bunda ham kuchli ma’no,  ham ta’kid ifodalangan. 
Vazir ochiq dil, ko’nglida kir saqlamaydiganbo’lmog’i kerak. 
(Qutadg’u bilig. 53-bet) 
Ushbu gapda “ochiq” so’zining ko’chma ma’nosi bilan ibora  bir sinonimik qatorni 
tashkil etib “xushfe’l, yuragida kiri yo’q, xushchaqchaq” (O’.T.I.L. Itom. 552-bet) 
ma’nosini  ifodalayapti.  Natijada,  ifoda  kambag’alligi  va  g’alizligi  bartaraf 
etilmoqda.  
“Qutadg’u  bilig”asarida  miqyosli  tafakkur  madaniyati    va  tahlil  mahorati 
bilan yuksak ma`naviy  intilishlar  va badiiy did  birlashib ketgan.Hattoki, mavhum 
tushunchalar ham mahoratli rassom singari so`z bilan tasvirlangan. Yusuf xos Hojb 
o’z  qarashlari  va  o’gitlarini,  mulohazalarini  satrga  solib,  ularni  o`ziga  xos,  hech 
kimda uchramaydigan o`xshatishlar orqali tasvirlaydi: 
Neku bar ajunda angar hiylasiz, 
Neku hiyla bardur angar charasiz,  
Qamug’ nanhka hiyla, etig, charabar, 
Magar bu o’lumka, o’lum hiylasiz.  
*** 
Nima bor jahonda biror hiylasiz,  
Yana hiyla bormi biror  chorasiz. 
Hama ishga hiyla, iloj, chora bor,  
 Amon yo’q o’limdan, o’lim hiylasiz.  
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 

---

34 
 
Mazkur bandda iloj, chora leksemalari leksik sinonimlik qatorini hosil qilib, 
“biror ishni, maqsadni amalga oshirish, ro’yobga chiqarish yoki uning oldini olish 
uichun puxta o’ylab tuzilgan, ishlab chiqilgan tadbirlar majmui ”(O”TIL  IV 508-
bet)  ma’nosini  bildiradi  va  o’z  navbatida  “ayyorlik,makorlik,aldovchi, 
chalg’ituvchi ish, tadbir” ma’nosini anglatuvchi fors –tijikcha so’z bo’lgan   hiyla 
so’zi  bilan  sinonimlikni  hosil  qilmoqda.  Bunda  hiyla  so’zining  asl  “makkorlik, 
ayyorlik” ma’nosi chekinib, “tadbir, yo’l” manosi yuzaga chiqqan.  
Sinonimlar  obrazlilik,  emotsionallik,  ta’kidni  ta’minlash  maqsadida  ham 
keng qo‘llanadi. Buni Yusuf Xos Hojib asari misolida  ko‘rishimiz mumkin: 
Kerak erka himmat, muruvvatyangi, 
Yafus, yunchug andin yirasa o’ngi. 
Kishilikkahimmat, muruvvatkerak,  
Kishi qadri himmat, muruvvat tengi. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi )