|
Frensis Bekon (1561-1626)
Ingliz faylasufi Frensis Bekonning (1561-1626
yillar) XVII asr boshlarida tuzgan fanlar
klassifikatsiyasi XVII va XIX asrlardagi kutubxona
klassifikatsiyasi sxemalarining, shu jumladan, «fransuz
sistemasi» eng keyingi variantlarining tuzilishiga katta
ta‘sir ko‗rsatdi.
Frensis Bekon tuzgan klassifikatsiyada fanning XV asr ikkinchi yarmi
davridayoq boshlangan jadal rivoji umumlashtirilgan ham o‗rta asrlardagi
sxolastik sxemalarga
|
qarama-qarshi o‗laroq tabiat hodisalarinn va jamiyat
|
|
|
|
|
|
|
hayotini o‗rganishga tayanadigan fanlarga keng o‗rin berilgan edi.
|
|
|
|
|
|
|
|
Biroq Frensis Bekon fanlarni ajratishlda juda ko‗p idealistik sistemalar
|
|
|
|
|
|
|
|
uchun
|
an‘anaviy
|
bo‗lgan
|
guruhga
|
ajratishga,
|
—
|
«inson
|
ruhining
|
qobiliyatlariga» ko‗ra, biror fanning paydo bo‗lishi va rivojlanishini qanday
«qobiliyat» belgilashiga muvofiq ravishda guruhlarga ajratgan edi. Frensis
Bekonning qarashlarnga ko‗ra, bunday qobiliyat uchta: xotira, tasavvur va
aql-idrokdir. Xotira inson bilimlari birinchi guruhinig— tarixning paydo
bo‗lishini belgilab bergan; tasavvur negizida poeziya paydo bo‗lgan; aqlidrokning faoliyati fanlarning eng katta guruhni falsafani, yoki Fanning o‗zini
vujudga keltirgan.
Bunday ajratish asossiz, tasodifiy va aslida idealistik bo‗lib, u asosiy deb
hisoblash lozim bo‗lgan belgidan—fan predmetidan, uni o‗rganish ob‘ektidan
51
kelib chiqmagan edi. Aksincha, bir predmet to‗g‗risidagi fanlar har xil
gruppalarga kiritilgan edi. Masalan, tabiat tarixi (xuddi jamiyat tarixi,
kashfiyotlar tarixi—«mexanik tarix» singari) birinchi gruppaga, tabiat
haqidagi fanlar esa (xuddi jamnyat haqidagi, mexanik san‘atlar haqidagi fanlar
singari) uchinchi gruppaga kirib qolgan edi.
Frensis Bekon klassifikatsiyasida g‗ayri ilmiy tushunchalarni fanlar
jumlasiga kiritish hollari ham uchrab turadi. Masalan, uchinchi guruh «xudo
haqidagn fan» «ijtimoiy falsafa»-bilan boshlanadi, inson haqidagi fanlar
bo‗linmalari jumlasiga «aql-idrokli, ilohiy ruh haqida»gi bo‗lim kiritilgan. Bu
ziddiyatlar hamda ilmiy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga
urinish Frensis Bekon klassifikatsiyasi tuzilgan davr uchun tabiiydir.
Bu klassifikatsiyada fanlarni ajratishning tamomila shartliligi va
sub‘ektivligiga qaramay, unda ilmiy bilimlarni sistemalashtirishga yangicha
yondoshish belgilari paydo bo‗lgan edi. Frensis Bekon dunyoning evolyutsion
rivojlanishi, tabiat tarixi bo‗limida samoviy jismlar tarixini va dengizlar
tarixini, o‗simliklar va hayvonot tarixini ketma-ket joylashtiradi. Inson
haqidagi fanlar bo‗limida u «yakka kishi to‗g‗risidagi» va «jamiyatda
yashovchi boshqa mavjudotlar bilan aloqador bo‗lgan inson to‗g‗risidagi»
fanlarni ajratib ko‗rsatgan. Frensis Bekon o‗z klassifikatsiyasiga endigina
vujudga kelgan va hali mustaqil fan sifatida shakllanib bo‗lmagan ilmiy
bilimning ba‘zi sohalarini ham kiritgan edi. Masalan u, mashinalarning
texnika taraqqiyotidagi ahamiyatini oldindan payqab, «mashinalar haqidagi
fanlar» gruppasini ajratib ko‗rsatgan edi. O‗z davrining buyuk kashfiyoti
bo‗lgan Frensis Bekon klassifikatsiyasidan, kutubxona klassifikatsiyasi
sxemalarini tuzgan ko‗p kishilar, chunonchi, XIX asrda, garchi bu vaqtga
kelib u ilmiy bilimlar darajasining ancha o‗sganligi tufayli juda eskirganligiga
qaramay foydalanganlar.
Rossiyada kitoblarni mazmuniga qarab sistemaga solish ehtiyoji XVIII
asr boshlarida paydo bo‗ladi; bu vaqtda ilmiy kutubxonalar tashkil etish
yo‗lida dastlabki qadamlar qo‗yilgan edi.
52
Rossiyaning monastir kutubxonalari xuddi g‗arbiy Yevropadagi singari
asosan shkaf ro‗yxatlari tipidagi kataloglarga ega bo‗lib, ularda kitoblar tasviri
kitoblarning shkaflarda joylashuviga muvofiq — ba‘zan formatiga, tiliga,
goho, mualliflar ismlarining alfavitiga qarab guruhlariga ajratilar edi.
Peterburgda 1714 yilda Kunstkamera (Noyob buyumlar kabineti)
huzurida bunyod etilgan Xalq kutubxonasida (keyinchalik u Fanlar
Akademiyasining kutubxonasiga aylangan) kitoblarni joylashtirishda,
shuningdek, katalogda tasvirlarni guruhlarga ajratishda «fakul‘tet sistemasi»
variantlaridan biri qo‗llanilar edi.
Fanlar akademiyasi kutubxonasida qo‗llanilgan klassifikatsiya sxemasi
asosida Rossiyada birinchi marta bu kutubxona kitoblarining sistemali
katalogi tuzilgan va latin tilida nashr qilingan edi1. Keyinchalik bibliograf va
kutubxonachi I. Bakmeyster o‗zining «Опыт о Библиотеке»2 degan qiziqarli
asarida bu klassifikatsiyaning kamchiliklarini har tomonlama tanqid qilib,
uning rasmiy xarakterini hamda detallashtirilishining cheklanganligini
ko‗rsatib o‗tgan edi. Bekmeysterning o‗zi mazkur klassifikatsiyaga juda ko‗p
tuzatishlar va qo‗shimchalar kiritgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
