Bog'liq Kutubxona fondlari va katagoglari WORDga o\'grildi
XIX asrning birinchi yarmida matbuot asarlarini
klassifikatsiyalashning rivojlanishi
XVIII asrning so‗nggi yillari va XIX asrning boshlarida frantsuz burjua
revolyutsiyasi g‗oyalari ta‘sirida Frantsiyada yangi printsiplarga asoslangan
kutubxona-bibliografiya klassifikatsiyalari tuzishga intilish yuzaga keldi.
Usha davrdagi har xil loyihalarda ilohiyotni oldingi o‗rinnlardan biriga
qo‗yishdan keskin voz kechish g‗oyasi namoyon bo‗ladi. Ba‘zi mualliflar
uchun shunday tartib o‗rnatishga urindilarki, bu tartib insoniyat tarixidagi
bilim olish izchilligiga, olam va tabiat haqidagi bilimlardan inson hamda
1 Garchi titul varag`ida 1742 yil deb ko‗rsatilgan bo‗lsa-da, taxminan 1742—1744 yillarda bosilgan. Bu
katalogning keyinchalik rus tilida nashr etilgan bir қismi (nashr etilgan yili ko‗rsatilmagan) «Камерный
каталог» degan nom bilan mashhur.
2 I. B a k m e y s t e r, ―Опыт о Библиотеке и Кабинете редкостей и истории натуральной СанктПитербургской императорской Академии наук‖; bu asar Fanlar akademiyasining ichki kutubxonachisi
Iogann Bakmester tomonidan frantsuz tilida nashr etilgan, rus tiliga esa Vasiliy Kostigov tarjima qilgan. Spb.,
1799.
53
jamiyat haqidagi bilimlar tomon boradigan izchillikda o‗rganishga mos
bo‗lishi lozim edi; boshqa mualliflar fanlarning har xil ehtiyojlar: moddiy va
ma‘aviy ehtiyojlar ta‘sirida vujudga kelish izchilligini to‗g‗riroq izchillik deb
hisoblar edilar. Yosha davrdagi ko‗pdan-ko‗p klassifikatsiya loyihalari uchun
asos qilib olingan g‗oyalarning progressiv xarakterida bo‗lganligiga qaramay,
ularda asosiy e‘tibor fanlarni klassifikatsiya qilishga qaratilgan hamda
kutubxona klassifikatsiyasi tuzilishi bilan bog‗liq bo‗lgan masalalar yetarlicha
hisobga olinmagan edi. Fransiyada reaktsiya boshlanganligi va reaktsiya bilan
birga cherkov ta‘sirining kuchayishi munosabati bilan bu sxemalar amalda
qo‗llanilmadi.
G‗arbiy Yevropa kutubxonalarida «Fransuz sistemasi» ning eng keyiigi va
ideologik jihatdan juda reaktsion variantlaridan biri — J. Sh. Bryune (1810
yil) klassifikatsiyasi keng yoyildi.
Bryune fransuz revolyutsiyasidan keyin boshlagan reaktsiya
yangiliklarini aks ettirib kutubxona klassifikatsiyasining ilmiy bilim rivojiga
bog‗liqligini qat‘iy suratda rad etadi va kutubxona klassifikatsiyasiga
kitoblarni joylashtirish uchun qulay bo‗lgan amaliy sxema deb qaraydi. U
revolyutsiya davridagi sistemalarning mualliflarini «ilohiy kitoblarni»
mensimaslikda ayblab, ilohiyot detallashtirilgan sinfni yana birinchi o‗ringa
qo‗yadi. Bryune sistemasida ijtimoiy fan bo‗limlari tartibsiz joylashtirilgan
bo‗lib, ularning o‗zaro aloqasini anglab olish mumkin emas. Yurisprudentsiya
bo‗limi ijtimoiy fanlar kompleksidan chiqarib tashlanib, ilohiyot bo‗limiga
yaqinlashtirilgan edi. Bryune sistemasi Yevropada XIX asrning birinchi
choragida hukmronlik qilgan reaktsion g‗oyaga hamohang edi. Bu
sistemaning ta‘siri juda katta bo‗ldi va keyingi davrlardagi ko‗p
sistemalarning strukturasida jumladan Parijdagi Milliy kutubxona va
Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasi hozirga qadar qo‗llanayotgan
sxemalarda aks etdi.
Nemis universitet kutubxonalari XIX asrning birinchi yarmida «fakul‘tet
sistemasi»ning har xil variantlaridan ularni yanada detallashtirilgan holda
54
foydalanganlar. 50-yillarda A. Shleyermaxerning puxta ishlab chiqilgan
bibliografik klassifikatsiyasi munosib ravishda shuhrat qozondi; unda
«fakul‘tet sistema»larining asosiy bo‗limlari sxemaning oxiridan joy olgan
bo‗lib, ulardan oldin esa umumiy bo‗lim, adabiyot va san‘at, tarix, matematika
va tabiatshunoslik bo‗limlari joylashtirilgan edi; bundan tashqari, o`nta
iqtisodiy va texnika fanlarining katta bo‗limi ham kiritilgan edi.
XIX asrning birinchi yarmida rus kutubxona va bibliografik
klassifikatsiyalari juda taraqqiy etdi. Naturalist olim Pavel Grigorevich
Demidov o‗z kutubxonasining katalogi3 uchun ishlab chiqqan sxema eng
dastlabki klassifikatsiyalardan biri bo‗lib, bu sxema Rossiya va Yevropadagi
g‗oyat nodir nashrlarni o‗z ichiga olgan edi. Bu sxemaning tabiiyot fanlari va
texnologiya bo‗limi kutubxonaning asosiy mundarijasiga muvofiq tarzda
hammadan ko‗ra ko‗proq detallashtirilgan edi. Fanlarni bir-biridan umumiy
tarzda chegaralashda Pavel Grigorevich Demidovning XVIII asr oxiri va XIX
asrning boshlaridagi progressiv frantsuz klassifikatsiyalarining birmuncha
ta‘sirida bo‗lganligi ko‗zga tashlanadi.
Pavel Grigorevich Demidov o‗zi qabul qilgan fanlar tartibini «bilish
qobiliyatiga qarab» degan an‘anaviy bo‗lim bilan asoslangan bo‗lishiga
qaramay, u fanlarni Frensis Bekon klassifikatsiyasidagi an‘anaviy ajratishdan
chetga chiqqan.
