Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat

1. O’timli va o’timsiz fe’llarning tilshunoslikda o’rganilshi

Bоshlang’ich sinf оna tili darslarida o’quvchilar so’z turkumlari xususida ma’lumоt оladilar. Boshlang’ich sinflarda faqat mustaqil so’z turkumlaridan ot, sifat, son, fe’l, olmosh(o’zlik). Ana shunday so’z turkumlaridan biri fe`l – so’z turkumi bo’lib, biz ushbu bоbimizda aynan shu so’z turkumi va uni o’qitish uslubiyoti xususida fikr yuritamiz.

O’ylaymizki, bu bоbda ilgari surgan fikr va mulоhazalarimiz aynan shu mavzu yuzasidan bоshlang’ich sinf o’quvchilariga nazariy manba vazifasini o’tasa ajabmas.

Shaxs va predmetning ish-harakati va holatini ifodalaydigan mustaqil so‘zlar fe’l deyiladi. Masalan: Men olimlarga, ilohiyotchilarga, tarixshunoslarga hurmat-ehtirom ko‘rsatdim va e’zozladim. (A.Temur). Mehnat insonda ijodiy kuch uyg‘ otadi (Tafakkur jurnali).

Grammatikada harakat va holat tushunchasi juda keng. Ya’ni fe’l holat, belgining yuzaga kelishi, o‘zgarishi kabi jarayonlarni ham harakat tarzida anglatadi: o‘rik gulladi, yaproqlar sarg‘aydi, bola uxlayapti kabi.

Fe’llarning barchasi bir umumiy so‘roqqa nima kilmoq? so‘rog‘iga javob beradi.

Fe’l o‘ziga xos bo‘lgan morfologik belgilarga ega, ya’ni:

1) ish-harakatning predmetga (to‘ldiruvchiga) munosabati fe’ldagi o‘timli va o‘timsizlik ma’nosini hosil qiladi: o‘qimoq, yozmoq - o‘timli fe’l; o‘tirmoq, chiniqmoq - o‘timsiz fe’l;

2) ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkorni anglashilishiga ko‘ra fe’llar bo‘lishli va bo‘lishsizlik ma’nosini bildiradi: ayt – bo‘lishli, aytma – bo‘lishsiz; bilgan – bo‘lishli, bilgani yo‘q – bo‘lishsiz fe’l;

3) ish-harakat bilan uning bajaruvchisi, ob’ekt va sub’ektlar orasidagi munosabat nisbat ma’nosini hosil qiladi: kiydi - aniq nisbat, kiyindi - o‘zlik nisbat, kiyildi - majhullik nisbat, kiydirdi – orttirma nisbat;

4) ish-harakatning voqelikka munosabati mayl ma’nosida aks etadi: bordi, bormoqda, bormoqchi - aniqlik mayli; boray, borgin, borsin - buyruq-istak mayli; borsa – shart mayli;

5) ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan payt bilan munosabati fe’ldagi zamon ma’nosini hosil qiladi: o‘rgandim - o‘tgan zamon, o‘rganayapman - hozirgi zamon, o‘rganmoqchiman – kelasi zamon;

6) ish-harakatning biror grammatik shaxs (birlik yoki ko‘plikda) tomonidan bajarilishi yoki bajarilmasligi fe’ldagi shaxs-son ma’nosida aks etadi. Fe’l shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadi: qiziqdim, qiziqding, qiziqdi; qiziqdik, qiziqdingiz, qiziqdilar.

Demak, fe’l o‘timli-o‘timsizlik, bo‘lishli-bo‘lishsizlik, nisbat, mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarini ifodalash kabi o‘ziga xos morfologik belgilarga ega.

Shu bilan birga fe’lning sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi kabi o‘ziga xos vazifadagi shakllari ham mavjud ( ishongan odam – sifatdosh; ishonib, ishongach – ravishdosh; ishonish, ishonmoq kerak - harakat nomi). Fe’lning bu vazifadagi shakllari gapda ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasini bajarishga moslashgan bo‘ladi.

Fe’l o‘ziga xos maxsus so‘z yasalish tizimiga ham ega: bahola, ulg‘ay, tinchi, suvsira – affiksatsiya usul bilan yasalgan fe’llar; xursand bo‘lmoq, javob bermoq, sotib olmoq - kompozitsiya usul bilan yasalgan yasama fe’llar.

Fe’llarda modal shakl yasalishi ham mavjud, u o‘z ichida turli xil qo‘shimcha ma’nolarni aks ettiradi: kulimsira – kuchsizlik, turtkila – davomiylik, yozib bo‘ldi – tugallanganlik kabi.

Fe’l o‘ziga xos sintaktik vazifalarga ham ega, ya’ni:

1) sof fe’l gapda, asosan, kesim vazifasini bajarib keladi. Masalan: Insonni mehnat, odobni yaxshi fazilat bezaydi (Hikmatlar xazinasi);

2) fe’lning vazifadosh shakllari sifatdosh, sifatlovchi-aniqlovchi, ravishdosh, hol, harakat nomi, ega, qaratuvchi-aniqlovchi, to‘ldiruvchi kabi gap bo‘laklari vazifasini ham bajarib keladi. Masalan: O‘zingga Dunyoda eng yomoni faqat o‘zini bilib yoqqan narsani boshqalarga ham ravo ko‘r (Hadis namunalari). o‘zgani

Ilm-fanga intilish unutib yashashdir (I.Karimov).