Абдулла Қодирий майда ҳикоялар ёзганда

БУҚАЛАМУН
Абдулла Қодирий таржимаси

Янги шинел кийган пўлис назоратчиси Очумелов гузар майдончаси орқали қўлида тугунчаси билан кетиб боради. Йўлакай мусодара қилинған тўла бир ғалвир қулубнайни кўтарган сап-сариқ городовой унинг орақасидан таъқиб этади. Теварак жим… майдончада ҳеч ким кўринмайди. Дўкон ва қовоқхоналарнинг эшиклари очиқ, ҳувиллаб турадилар, бу эшиклар ёнида гадой у ёқда турсин бир зоғ ҳам кўринмайди.
– Эй, сан ҳали қопадиған ҳам бўлдингми? – деган ҳайқириқни эшитган Очумелов– Тут, тут қўйма биродар! Кишини қопсин деб ким буюрган? Тут, ушла! Ҳа!…
Ит вангиллаши эшитилади. Очумелов бир томонга қарайди: Печогин бойнинг ўтин складидан бир итнинг уч оёқлаб келганини, қўрқув аралаш атрофга аланглаганини кўради. Итни чит кўйлак кийиб, желаткасининг тугмалари ечилган бир киши қувлаб келади, охирда бутун гавдаси билан ерга ётиб олиб итнинг орқа оёғидан ушлаб қолади. Ит яна вангиллайди. Аллаким – “маҳкам ушла, қўйма” деб қичқиради. Дўкон эшикларидан мудраган кишилар мўралайдилар. Бир онда ўтин склади ёнида гўё ердан ўсиб чиққандек бир тўда халқ йиғилиб қолади.
– Тартибсизликга асло йўл қўймасман, олийнасаб жаноблари, – деб городовой Очумеловни тинчитади.
Очумелов бирдан тўхтайди, чапга томон ярим айлангандан сўнг тўпланган кишилар устига қараб юради. Ҳалиги склад эшиги ёнида юқорида кўрсатилган тугмаси ечик кишининг бир қўлини юқори кўтариб, қонли бармоғини халқға кўрсатаётганини кўради. Унинг ярим маст сиймосидан “Итнинг ўн жонидан бир жонини ҳам қўймайман” деган маъно англашилади. Бундан ташқари унинг қонли бармоғи ҳам ит устидан ғалаба қилишға шаҳодат бериб туради. Очумелов бу кишининг олтин асбоблар устаси заргар Хрокин эканлигини таниди. Халқ ўртасида елкаси сариғ доғли, тумшуғи ингичка оқ ит – бош айбдор ҳам чўнқайиб ўлтиради. Бутун аъзоси билан титраб қўрқув ва даҳшат аралаш атрофига назар ташлайди.
– Хўш, бу ерга нима учун йиғилдингиз,– дейди халқни ёриб ичкарига кирган Очумелов, – Хўш нимага йиғилишдингиз? Сенинг бармоғингға нима қилди?… Ҳали ким ҳай­қирди-а?
– Беозор ўз ишим билан келаётсам, олийнасаб жаноблари, – деди Хрокин бармоғиға қараб ижирқанған ҳолда,– ўзимнинг Митрий Митрич билан бир оз ўтин тўғрисида… ҳа бир вақт мана шу ўтирган ит ёнимга келди-да, ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ бармоғимни узди, олди… тилим тегмаса, оғзим тегмаса… мен ўзим ишчи бир одамман… менинг касбим жуда нозик. Энди, мен шу мажруҳ бармоғим билан иҳтимолки, бир ҳафта ишга яралмасман. Бир ҳафталик тавон тўламасалар мен бу итни қўймайман. Олийнасаб жаноблари, бундай гап законда йўқдир. Ҳар кўринган ит кишини тишлаб кета берса, бу кундан кўра ўлиб кеткан анча яхшидир.
– Ҳимм!… Яхши…, – деди Очумелов жиддий тусда ва йўталиб қошларимни чимиради, – яхши… бу ўзи кимнинг ити? Мен бу ишни бу ҳолда қўйиб кетолмайман! Мен итни бўш қўйиб юборганлар учун таъзир беришга ярайман. Ҳукуматнинг қарорларини илтифотсиз қолдириб келувчи афандилар билан чинлаб курашиш вақти еткан бўлса керак. Бу мутаҳамларга яхшилаб штраф солғачғина улар ит ва бош­қа ҳайвонларни бўш қўйиб юбориш ҳикматига тушунадилар. Мен бундайларнинг кўзини мошдек очиб қўйишга ярайман!… Елдирин – деди полис назоратчиси гогодовойни имлаб, – олдин итнинг кимники эканлигин бил, ундан сўнг протокол ёз! Итни бўлса ўлдириш керак. Тездан! Балки қутурған бўлса ҳам ажаб эмас… Қани, хўш бу ўзи кимнинг ити?
– Чамаси бу ит, генерал Жикаловнинг ити бўлса керак – деди халқ ичида аллаким.
– Генерал Жикаловники? Ҳимм!… Менинг устимдан палтомни еч-чи,
Елдирин… Кун жуда ҳам исиб кетди! Бўроннинг кетидан сўрони келиб ёмғур ёғса ҳам ажаб эмас… Фақат мен бир нарсагагина тушунолмай тураман: Бу ит сени қандай қилиб қопа олди экан? – деб Очумелов Хрокинга қарайди. – Қандай қилиб бу итнинг бўйи сенинг бармоқларингға етди экан? Ақлим етмайди. Ит бўлса нозик. Сен бўлсанг ҳўкиздак, бўйингга қара! Балки бармоғингға мих-пих кирган бўлса, ҳалиги михни тортиб олганса, қонаб кеткан, ундан сўнг бошингга … ха де… Мен сиз халқнинг мирингдан сирингни биламан! Сиз халойиқ жуда ҳам бемаъни одамларсиз!
– Олийнасаб жаноблари, балки унинг ўзи кулги учун итнинг бурнига папирус тиққан бўлса, шундан сўнг, ит бармоғини тишлаб ол­ған… Бу ўзи жуда ҳам бемаъни одам, олийнасаб жаноблари.
– Ёлғон сўзлайсан, кўр! Кўзинг билан кўрмаганингдан кейин ёлғон сўзлашнинг нима ҳожати бор. Олийнасаб жаноблари жуда ҳам ақлли одам, ким ёлғон сўзлайди, ким рост, бу киши ўзи тирноғининг юзидак билади. Наҳотки, мен ёлғон айтсам. Хўп, суд текширсин. Законда ҳаммаси ҳам кўрсатиган… Бўлмаса менга бари бир… Менинг ўз акам жандармада хизмат қилади. Агар билмакчи бўлсангиз…
– Вайсай берма!
– Йўқ, бу генералнинг ити бўлмаса керак… – дейди чуқур ўйлаб олган городовой, – генералнинг бундай ити йўқ эди. Унинг ити чипор рангли эди…
– Сен буни аниқ биласанми?
– Аниқ биламан, олийнасаб жаноблари!
– Меним ўзим ҳам биламан. Генералнинг итлари зотлик, қимматбаҳо нарсалар эди. Бу бўлса эгасиз, дайди итга ўхшайди. Эпақалиқ юнги ҳам йўқ. Кўриниши ҳам хунук… Қисқаси бир бедаводан иборат. Шундай бемаъни итни сақлайдими киши? Сенларда ақл борми? Агар шу хилда бир ит Петирбург ёки Московга кириб қолса борми, дарров законни ҳам бир томонга йиғиштириб қўйиб уриб ўлдирар эдилар. Сен, Хрокин, бу ишни шундай қолдириб кетма… Таъзирини бериб қўйиш керак! Фурсатни қўлдан чиқариш ярамайди!
– Балки генералнинг итидир…, – деди ўйланиб турган городовой, – мен тунов кун генералнинг ҳовлисида шунга ўхшаш бир итни кўргандак бўлган эдим.
– Тўғри бу ит генералники! – дейди халқ ичидан аллаким.
– Ҳимм!… Биродар Елдирин, менинг палтомни кийдириб қўй-чи…
Шамоллаб қалатурғанға ўхшайман… Ичимдан титроқ келаяпти… Сен бу итни генералникига олиб бор. Ва ўша ердан сўраб бил. Уларга менинг ушлаб юборганлигимни айтарсан… Кўчага бўш қўйиб юборилмасин дегин… Балки ўзи қимматбаҳо, зотлик итдир. Ҳар бир чўчқаға ўхшаған аҳмоқлар унинг бурнига папирус тиқа берсалар бузилиб қолиши ҳам турган гап. Ит деганинг жуда ҳам нозик махлуқ… Сен аҳмоқ, қўлингни пастга тушур! Жиннига ўхшаб қўлингни юқори кўтариб турма! Айб ўзингда!
– Генералнинг ошпази келяпти, ундан сўраймиз… Ҳай Прохор! Қани буёқға кел-чи, ука! Манави итни кўр, сизникими?
– Топибсан! Умрда бунақа итимиз бўлмаган.
– Энди узоқ сўраб ўлтуришнинг ҳожати йўқ, – деди Очумелов, – бу албатта эгасиз дайди ит! Узоқ муҳокама қилиб ўлтириш нима хожат. Мен ахир дайди ит демадимми, мана энди дайдилиги ҳам маълум бўлди. Буни уриб ўлдиришдан бошқа иш йўқ, вассалом!
– Бу бизнинг итимиз эмас, – деб давом этди Прохор, – Бу ит генералнинг укасининг ити, ўзи яқинда келди. Бизнинг итимиз ов ити эмас. Жанобнинг укалари овчилиқға …
– Ҳа, ҳа, ҳали бу жанобнинг укалари келган эканлар-да? Владимир Иванович-а? – деб сўради Очумелов ва юзига табассум, шодлиқ туси кира боради, – вой худо! Мен ҳеч бир эшитмабман-да. Миҳманга келгандирлар?
– Ҳа, миҳман бўлиб келибдилар…
– Акаларини соғинған бўлсалар керак… Мен бўлса ўлимдан хабарим бор, у зотнинг келганларидан хабарим йўқ! Демак бу ит уларники экан-да? Жуда хурсанд бўлдим… Итни олиб кет… Яхшигина ит кўринади… Ўлгунча югурдак бўлса керак. Ол, буни бормоғини тишла! Ҳа ҳа-ҳа… Хўш, нега титрайсан? Висс, висс… серзарда муғамбир… ўз оти билан ит-да…
Прохор итни чақириб олиб ўтин складидан чиқиб кетади. Халқ Хрокинни мазақ қилиб кулади:
– Сен ҳали қараб тур! – деб Очумелов Хрокинни янади ва шнелига ўралиб олиб гузар майдончаси бўйлаб йўлига давом этади.
“Совет адабиёти” журнали. 1936 йил, 3-сон, 63-64-бетлар.

Abdulla Qodiriy
MAYDA HIKOYALAR YOZGANDA
SO’ZNI QANDAY TEJASH KERAK

Mayda hikoyalar ustasi Chexov so’z to’g’risiga kelganda haddan tashqari xasis, ortiqcha so’zlar sarf qilish u yoqda tursin, kerakliklaridan ham mumkin qadar yulishga harakat qiladi. O’zi aytadi: Mayda hikoyalar yozganda so’zni ortiqcha isrof qilgandan ko’ra kerakliklarini ham mumkin qadar ozroq ishlatish kerak». Uning hikoyalarida so’z isrofgarchiligiga sabab bo’ladigan ortiqcha detallar ham bo’lmaydi. U butun detallarni o’zi aytgan asosda ishlatadi. «Birinchi ko’rinishda miltiq bo’lsa, shu miltiq uchinchi yoki to’rtinchi ko’rinishda albatta otilishi kerak, yo’qsa miltiq to’g’risida so’zlashning hojati yo’qdir».
Uning «Buqalamun» hikoyasi ham boshqa hikoyalariday g’oyat siqiq, quyuq yozilgandir.
Uning so’zga xasisligi o’quvchiga malol kelmaydi. Ya`ni, aytmoqchi bo’lgan fikrining tushunilishini og’irlashtirmaydi. «Buqalamun»da voqea yilning qaysi faslida bo’layotgani aytilmaydi, ammo bundagi so’zlardan faslni aniqlash mumkin (Albatta, bu so’zlar yilning faslini bildirish uchungina keltirilmaydi). «Pal`tomni yech-chi, Yeldirin… Kun juda isib ketdi… yomg’ir yog’sa ham ajab emas».
Quyidagi so’zlardan voqea tushki ovqatdan keyin bo’layotganini ham bilib bo’ladi:
«Tevarak jim. Maydonchada hech kim ko’rinmaydi. Do’kon va qovoqxonalarning eshiklari ochiq. Huvillab turadilar. Bu eshiklar yonida gadoy u yoqda tursin, bir zog’ ham ko’rinmaydi».
Mana bular ikki maqsad ko’zda tutilib aytilgan so’zlar bo’lib, ikkinchi maqsad mantiqiy ravishda birinchisidan kelib chiqadi.
Detallar (voqeani tashkil etgan voqeachalar) ham yolg’iz qolib, keraksiz so’z bo’lib qolmaydi. Masalan, hikoyaning boshida «Ochumelov yangi shinel` kiygan», deyilgan ekan, bu nariroqqa borib, shinelning yechilishi, yana kiyilishi bilan bog’lanadi.
Xryukinning o’ng qo’lini yuqoriga ko’tarib, xaloyiqqa qonagan barmog’ini ko’rsatishi, uning: «Endi, shu majruh barmog’im bilan ehtimolki bir hafta ishga yaramasman», degan arzi Ochumelovning: «Sen ahmoq, qo’lingni tushir! Ayb o’zingda!», deb qichqirishi bilan bog’langan.
Hikoyani «sersuv» (ko’p suvli) qiladigan narsalardan biri ko’rsatish o’rniga so’zlab berishdir. Agar Ochumelovning «Buqalamun» ekanini uning so’zlari orqali ko’rsatilmasa, avtor tomonidan ta’riflansa, dunyo-dunyo so’z ketar edi. Chexov buni o’zi aytib bermasdan, Ochumelovning o’z so’zi bilan ko’rsatadi.
Ochumelovning dastlabki fikri:
— «Itni o’ldirish kerak, quturgan bo’lsa ham ajab emas».
It generalga qarashli, deyilgandan keyin:
— «It nozik, sen ho’kizday, bo’yingga qara!» Yana, it generalniki emas, deyilgandan keyin:
— «Generalning itlari qimmatbaho narsalar edi. Bu bo’lsa, egasiz daydi itga o’xshaydi. Epaqalik yungi ham yo’q. Shunday bema’ni itni ham saqlaydimi kishi!»
Yana, it generalniki, deyilgandan keyin:
— «Balki qimmatbaho zotli itdir».
Oshpaz, it generalniki emas, degandan keyin:
— «Bu egasiz daydi it».
It generalning ukasiga qarashli ekani ma’lum bo’lganda:
— «Yaxshigina it ko’rinadi. Ulguncha yugurdak ko’rinadi».
Mana bu dialoglarga avtorning hech qanday izohi kerak emas. Bu dialoglar ham voqeani siljitadi, ham hikoya qahramoni Ochumelovni xarakterlaydi.
Chexov uslubidagi ayrim xususiyatni sezgan L. Tolstoy bunday degai edi: «Chexovning impressionistlarga o’xshagan o’ziga xos formasi bor… Yaqindan qarasak, xuddi har bir to’g’ri kelgan va bir-biriga aloqasi bo’lmagan bo’yoqlarni farq qilmasdan ishlatganga o’xshaydi, ammo uzoqroqdan qarasang, bu bo’yoqlardan ajeyib bir manzara vujudga kelganini ko’rasan».
Tolstoyiing bu so’zi Chexovning o’z so’ziga juda mos keladi. U deydi: «Tabiatni tasvir qilishda mayda bo’laklar olish va bularga shunday tartib berish kerakki. o’qib ko’zingni yumganingda ko’z oldingga bir manzara kelsin».
«Buqalamun» hikoyasining biron so’zini chiqarib tashlash yoki biron so’zni qo’shish mumkin bo’lmaganligi, so’zga naqadar diqqat qilinganligini ko’rsatadi.

QODIRIYNING CHEXOVDAN BIR TARJIMASI
Bahodir KARIM,
filologiya fanlari doktori

Abdulla Qodiriyning tarjimonlik faoliyati eslanganda, albatta, ulkan so’z san’atkori A.P.Chexovning “Buqalamun” (“Xameleon”) hikoyasini o’zbekchaga o’girgani tilga olinadi. So’zni, san’atni chuqur his etgan, nasr uchun ham fikr mantig’i, aniq detal`, qisqalik va lo’ndalik nihoyatda muhimligini uqtirgan Qodiriydek ulkan adib-san’atkor mo»jaz bir hikoya­ni qanday tarjima qilgani ko’pchilikka qiziq bo’lsa kerak.
Abdulla Qodiriy tarjimasidagi bu hikoya “Sho’ro adabiyoti” jurnalining 1936 yil 3-sonida bosilgan edi. Sahifa hoshiyasida “Buqalamun”ga “Afriqada bo’laturg’an bir turli echkiemar. Buqalamun o’zining po’stini juda tez o’zgartira oladi. Qaerda tursa, o’sha yerning tusiga kiradi”, deb izoh berilgan. Hikoyadan avval adibning “Mayda hikoyalar yozganda so’zni qanday tejash kerak” nomli maqolasi berilgan bo’lib, unda A.Chexovning badiiy mahorati tahlil etiladi; yozuvchi zoti tasvirlash va ko’rsatish o’rniga so’zlab berish holatlariga sho’ng’ib ketsa, hikoyaning suvi ko’payib, ortiqcha unsurlar paydo bo’lishi mumkinligiga diqqat qaratiladi. Yozuvchi o’z maqolasi davomidan berilayotgan “Buqalamun”ga maxsus to’xtalib, fikrlari isboti uchun undan ko’chirmalar oladi. Oddiygina bir harakat va sodda tasvirlar ustidagi yukni, dialoglarning hikoya strukturasi-matnidagi vazifasini ko’rsatadi. Qodiriyga A.P.Chexovning o’quvchiga malol kelmaydigan ravishdagi “so’zga xasisligi”, tasvirning “siqiq, quyuq” bo’lishi juda ma’qul keladi. Adib hikoyaning aynan shu jihatiga urg’u berib, adabiy fikrlariga xulosa sifatida: “Buqalamun” hikoyasidan biron so’zni chiqarib tashlash yoki biron so’zni qo’shish mumkin bo’lmaganligi, so’zga naqadar diqqat qilganligini ko’rsatadi”, deb yozadi.
Bugungacha o’quvchilar “Xameleon”ni qahhorona (Abdulla Qahhor) tarjimada o’qib kelishadi. Bitta asarning originali, ikki va undan ortiq tarjimalarining mavjud bo’lishi ularni o’zaro qiyoslash uchun tarjimashunoslarga imkon berishi mumkin. Nazarimda, “Buqalamun”ni o’zbekchalashtirish jarayonida Abdulla Qodiriy ham bor mahoratini qo’llagan ko’rinadi. Chunki unda kitobxon yuragiga tez yetib boradigan “bu eshiklar yonida gadoy u yoqda tursin bir zog’ ham ko’rinmaydi”, “Vaysay berma!”, “Itning o’n jonidan bir jonini ham qo’ymayman”, “Men bundaylarning ko’zini moshdek ochib qo’yishga yarayman!…” kabi xalqona ta’birlar ko’p qo’llanilgan. O’zaro bahsda qatnashayotgan turli xarakterli kishilarning xatti-harakatlari bilan birga, ayniqsa, buqalamunnusxa kimsalarning o’zgaruvchan tabiatiga xos kalondimog’lik o’quvchining ko’zi oldida yaqqol namoyon bo’ladi. Tabiiyki, bu hol tarjimonning mahoratidan darak beradi.
Muhtaram o’quvchilar bugungi adabiy til me’yorlariga bir oz yaqinlashtirilib nashrga hozirlaganimiz ushbu hikoyani so’zimizga amin bo’ladi, deb o’ylayman.

Anton Chexov