Oxirgi ifoda moddaning bikrligini uning turi va o’lchamlariga ko’ra
60
Abduhamidov F.A.
QATTIQ JISMLARNING ISSIQLIKDAN KENGAYISHI.
Siz moddalar (qattiq, suyuq va gazsimon) issiqlikdan kengayadi,
sovuqlikdan torayishini bilasiz. Bu hodisalarning sababi molekulalar
harakatidir. Moddalarning bu xossasidan turmush va texnikada keng
foydalaniladi. Temir yo’l relslarini o’rnatishda ularni bir-biriga jips
tegmaydigan qilib o’rnatiladi. Elektr o’tkazuvchi simlarni ustunlarga yoz
kunida biroz osiltirib o’rnatiladi. Qishda torayishi
evaziga uzilib ketmasligi uchun shunday qilinadi.
Shisha stakanlarga issiq suvni birdaniga quyib
bo’lmaydi. Chunki, uning ichki qismi issiqlikdan
tez
kengayadi.
Tashqarisi
esa
kengayib
ulgurmaydi. Shu sababli stakan sinib ketadi.
53-rasmda bir-biriga parchinlab mahkamlan-
gan ikkita – latun va temir plastina keltirilgan.
Bu plastinada latun vat emir issiqlikdan turlicha kengayadi. Bunday
plastina qizdirilsa, plastina temir tomonga, sovutilsa latun tomonga egiladi.
Bunga sabab turli moddalarning issiqlikdan turlicha kengayishidir.
Tajribalarning ko’rsatishicha, xajmning nisbiy o’zgarishi
0
V
V
temperaturaning
o’zgarishiga
ΔT to’g’ri proporsional:
0
V
T
V
Bu yerda: β – xajmiy kengayishning temperatura koeffisienti, ΔV –
jismning
V
0
boshlang’ich xajmining o’zgarishi.
Jism issiqlikdan kengayganda uning barcha o’lchamlari o’zgaradi.
Issiqlikdan uzayuvchi jismlar (similar, truba va boshq) uzunligining o’zgarishi
ham temperaturaga to’g’ri proporsional. Jismlar uzunligining o’zgarishini
aniqlash uchun chiziqli kengayishning temperaturaviy koeffisienti α
ishlatiladi:
0
l
T
l
Bu yerda: Δl – jismning temperaturasi ΔT ga o’zgarganda jism
o’lchamining o’zgarishi,
l
0
– boshlang’ich uzunlik.
Jismlar va anizatrop moddalarning xajmiy kengayishi temperaturaviy
koeffisienti β va chiziqli uzayishi α orasida [β=3α] munosabat o’rinli:
Jismlarning issiqlikdan uzunligining ortishi
0
1
l
l
t
Jismlarning issiqlikdan yuzasining ortishi
0
1
S
S
t
61
Molekulyar fizika
Jismlarning issiqlikdan xajmining ortishi
0
1
V
V
t
Chiziqli kengayishning temperaturaviy koeffosoenti α (termik koeffisient)
turli moddalar uchun turlicha bo’lib, uning qiymati jadvallarda beriladi.
Masalan 53-rasmda ko’rsatilgan latun va temirning termik koeffisienti
quyidagicha:
5
1
5
1
1, 2 10
1,8 10
temir
latun
K
K
Termik koeffisientlardan ko’rinib turibdiki, latunning termik koeffisienti
temirnikiga qaraganda ko’p, shuning uchun issiqlik natijasida latun temirdan
ko’proq kengayadi. Demak, 53-rasmdagi plastinalarning issiqlikdan latun
tomonga egilishi ham shundan.
Issiqlikdan yoki sovutish natijasida barcha jismlar, konstruksiyalar va
moslamalarning o’lchamlari o’zgaradi, qo’shimcha deformasiyalar paydo
bo’ladi.
Shuning uchun texnika va qurilish sohalarida issiqlik va suvuqlik
natijasida xosil bo’ladigan qo’shimcha deformasiyalar va mexanik xossalarni
o’zgarishini xisobga olish kerak bo’ladi.