Abduhamid nurmonov

1 
Xancen  K.
  nym   n  uejw 
crpyKT>'pajiH3Ma. 
-   B5I,  1959,  N°  4,  c.92.
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Strukturalizm
maktablarining  o ‘ziga  xos  jihatlari
K o‘pchilik  mutaxassislarning  e'tiro f etishlaricha  strukturalizm- 
ning  Praga  va  Kopengagen  maktablari  o'zaro  qutbiy  zidlanishda 
b o iib ,  ularning  oralig'ida  Amerika  deskriptiv  lingvistikasi  turadi. 
Bu  shuni  ko ‘rsatadiki,  Praga  lingvistlari  m a iu m   jihatlari  bilan 
glosemmatiklardan farq qilgan holda, Amerika tilshunoslariga yaqin 
keladilar.  Shu bilan birgalikda Praga va  Kopengagen maktablarining 
umum iy jihatlari  ham  mavjudki, bu tomonlari bilan har ikki  maktab 
Amerika  maktabiga  qaram a-qarshi  qo ‘yiladl.
I. 
Strukturalizm ning  ikki  qutbida  turuvchi  Praga  lingvistik 
m aktabi  bilan  K opengagen  lingvistik  m aktabi  o'rtasidagi  farqli 
to m o n lar  V ladim r  Skalichkaning  «Kopengagen  strukturalizm i 
va  Praga  maktabi»  m aqolasida  aniq  o ‘z  ifodasini  topgan.  Bu  ikki 
lingvistik  m aktab  o ‘rtasidagi  quyidagi  farq larn i 
k o ‘rsatish 
m um kin:
1. 
L.Yelmslevning fikricha,  hozirgacha bo ‘lgan tilshunoslik bir- 
biridan  ajralgan  turli  hodisalardan  tashkil  topgan.  U lardan  biri 
psixologiyaga,  ikk in ch isi  fizikaga,  u c h in ch isi  fiziologiyaga, 
to ‘rtinchisi tarixga,  beshinchisi  m antiqqa yaqin turadi.  L.Yelmslev 
ana  shunday  parchalanishdan  xalos  bo'lish  uchun  tilshunoslikni 
boshqa  fanlar  yukidan  ozod  qilishni  istaydi.  Ana  shu  maqsadni 
amalga  oshirish  uchun  tilni  transsendent o'vgamsYidan,  ya'ni  tildan 
tashqari  hodisalar  ta'sirida  o ‘rganishdan  im m anent  o'rganishga 
o ‘tishni  tavsiya  etadi.  Lingvistik  nazariya  tilni  o ‘rganishda  unga 
tildan  tashqaridagi  hodisalar  konglamerati  sifatida  emas,  balki  o ‘z 
ichida yopiq bir butun struktura,  o ‘ziga xos xususiyatga ega bo‘Igan 
struktura  sifatida  o ‘rganish  lozimligini  ta'kidiaydi.
X uddi  m ana  shu  jih a t  Praga  m aktabi  bilan  K opengagen 
maktabi  o ‘rtasidagi birinchi va eng  m uhim   farqlanish  hisoblanadi. 
C hunki  Praga lingvistik  m aktabi vakillari  tilni  tildan  tashqaridagi 
b o rliq   b ila n   b o g ‘liq  h o ld a   o ‘rg a n a d i  va  n u tq iy   fa o liy a tn i 
guruhlarga ajratish uchun  m uhim   omil  sifatida lingvistik  aloqada 
b o 'lg a n   s o 'z la s h u v c h ila rn in g   o ‘zaro   m u n o sab a ti:  u la rn in g  
ijtim oiy,  kasbiy,  hud u d iy   va  q arin d o sh lik   aloqalariga  jiddiy
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

e ’tibor  beradilar.  Shuningdek,  tillarning  o ‘zaro  aloqasi,  tillar 
ittifoqi,  badiiy  til  kabi  m asalalar  ham   Praga  tilshunosligining 
diqqat  m arkazida b o ‘ladi.
2.  L.Y elm slev  tiln i  n u tq d an   ajratgan  holda,  tilga  sotsial 
qo ‘llanishi  va  moddiy  gavdalanishiga  bog'liq  bo'lm agan  sof shakl 
hisoblanuvchi  sxema sifatida  yondashadi.  Shu  bilan  birgalikda  uni 
bevosita  kuzatishda  tu rlich a  gavdalanuvchi  m oddiy  vositalar 
yordamida  tushuntirilishi  m umkin  b o ‘lgan  va  muayyan  ijtimoiy 
g u ru h   to m o n id a n   q a b u l  q ilin g a n   k o ‘n ik m a la r  y ig ‘in d is i 
hisoblanuvchi  «uzus»  sifatida  ham   e ’tirof etadi.
L.Yelmslev  til  tushunchasini  izohlashda  F.de  Sossyurning  tilni 
shaxmat  o ‘yiniga  qiyoslaganiga  ko‘proq  e ’tibor  beradi.  Shunfng 
uchun  u  til  sxcma  sifatida  o ‘yindan  boshqa  narsa  emasligini, 
shaxmatda  muhim   narsa donalarining material  tom oni  emas,  balki 
o ‘yin  qoidasi  ekanligini  ta ’kidlaydi.
Praga  tilshunoslari  esa  bunga  e ’tiroz  bildirgani  holda,  shaxmat 
o ‘yini  o ‘n  yoshli  o ‘quvchi  osongina o ‘zlaslitirib  oladigan bir  necha 
qoidalarning yig'indisigina  emas,  shaxmat  o ‘yinidagi  muhim  narsa 
sezish  qiyin  bo ‘lgan,  doim iy  o'zgarib  turuvchi  vaziyat  sanalib, 
o ‘yinning  muvaffaqiyatini ta ’minlash  uchun ularni doim o e'tiborga 
olish  lozimligini  ko'rsatdilar.  Bu  dalillarning  barchasi  tilni  sotsial 
shart-sharoitga  bog'liq  holda  o'rganish  lozimligini  ko‘rsatishini 
bayon  qiladilar.
3.  Glossem atiklar  tom onidan  m atem atikadan  o ‘zlashtirilgan 
empirizm tamoyili talabi:  1) ziddiyatga yo‘l qo'ymaslik;  2) tavsifning 
to'liqligi;  3)  soddalik  Praga  tilshunosligi  uchun  begona.
L .Y elm slev  n azariy asi  u c h u n   e m p iriz m n in g   y u q o rid ag i 
belgilarining  ikkinchisi, ya’ni tavsifning to'liqligi tamoyili tayanch 
nuqta sanaladi.  Bu tamoyil tilni  har qanday sotsial shart-sharoitdan 
uzilgan  mustaqil  struktura sifatida o ‘rganishga imkon beradi.  Lekin 
tilning  adabiyot, jam iyat,  m adaniyat,  san 'at  bilan b o ‘lgan  barcha 
murakkab  m unosabatlarini yoritishda bu talabni q o ‘yib b o ‘lmaydi. 
Shuning  uchun  Praga  tilshunoslari  tilning boshqa  hodisalar bilan 
yuqoridagi  murakkab  m unosabatlarini  e ’tiborga olib,  uni  m atndan 
ajra lg an   h o ld a   t o ‘liq  tav sifi  h a q id a   g a p irib   b o ‘lm aslig in i 
ta'kidlaydilar.
123
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4.  Epirik  tamoyil  L.YeImslev  uchun  induksiyani  bildirmaydi. 
Aksincha,  u  induksiyaga kcskin qarshi chiqadi va deduksiyani olg'a 
suradi.  Deduksiya  ostida  L.Yelmslev  butundan  b o ‘lakka,  ya’ni  bir 
butun  m atndan  abzasga,  abzasdan  jum laga,  ju m ladan  so‘zga, 
so‘zdan  tovushga  qarab  yo‘nalishni  tushunadi.
V.  Skalichkaning  e 'tiro f  ctishicha,  bunday  yo'nalish,  albatta, 
foydadan  holi  emas:  butun  har  doim  qismlari  yig‘indisidan  katta. 
Lekin  bu  tilshunosni  qanoatlantirmasligi  kcrak.  Chunki  qism  faqat 
butunning  qismigina  cmas,  balki  u  o ‘zining  mustaqil  hayotiga  va 
obyektivlikka  nisbatan  mustaqil  munosabatiga  ham  ega  boMadi'. 
Shuning  u ch u n   Praga  tilshunoslari  L.Y clm slevning  deduktiv 
tamoyilini  ham  rad  etadilar.
5.  G lossem atiklar  ham ,  Praga  tilshunoslari  ham   funksiya 
tushunchasiga tayanadilar.  Lckin funksiyaning talqinida bir-biridan 
farqlanadilar.
Praga tilshunoslari funksiya atamasi ostida maqsad  yoki vazifani 
tushunadilar.  Xususan,  Gavranek  «Tilshunoslikdagi  strukturalizm 
haqida»  maqolasida  til  haqida  fikr  yuritar  ekan,  u  doim o  m a’lum 
maqsadni  yoki  funksiyani  bajarishini  ta ’kidlaydi.
Praga  tilshunoslari  tom o n id an   funksiya  atam asi  lingvistik 
birhklarning  m a'nosi  yoki  m a'noli  birliklar  strukturasi  haqida  gap 
ketganda  q o ‘llaniladi.  M asalan,  so‘zning  funksiyasi,  m orfem a 
funksiyasi,  fonema  funksiyasi  kabi.
Glossematiklar va shaxsan  L.Yclmslcv qo‘llagan  funksiya atamasi 
matematikadagi  funksiya  atamasi  m a’nosiga  yaqindir.  Ya’ni  bu 
atama glosscmatiklar tom onidan qat'iy bog‘liqlikni  ifodalash uchun 
qo ‘llaniladi.  L.Yelmslev  talqini  bo‘yicha  funksiyaning  bir  qancha 
turlari  mavjud.  Masalan,  so‘z  kategoriyasi  ham,  fe’l  boshqaaivi 
ham,  ega  va  kesim  munosabati  ham  funksiya  sanaladi.  Lingvistik 
birliklarning  ifodalovchi  tomoni  ham,  ifodalanmish  tomoni  ham 
har  biri  funksiya  hisobianadi.
L.Yelmslevning fikriga ko‘ra, tilda bir qancha funksiyalar mavjud. 
Shuning  uchun  funksiya  tiplarini  belgilashga  harakat  qiladi.
K o‘rinadiki,  «funksiya»  atamasining  L.Yclmslev  talqini  uning 
tilga  va  tilshunoslikka  um umiy  qarashi  bilan  uzviy  bog‘liqdir. 1
1 Skatichka  V.  0 ‘sha asar,  96-bct.
124
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

L.Yclmslev sof munosabat bo‘lmagan narsalarni tilga kiritmaydi. 
Demak,  tilda u  funksiya deb  nomlagan birqancha munosabatlardan 
boshqa  hech  narsa  qolm aydi1.
6. 
L.Yelmslev  F.de  Sossyur  g‘oyalari  ta'sirida  tilni  ikki  am orf 
massa  —  tafakkur dunyosi  va  tovushlar  dunyosining  qo‘shilishidan 
iborat deb tushunadi.  Bu ikki tom onning qo'shilishi  natijasida  hosil 
bo‘lgan til substansiya emas,  shakl sanaladi.  Ifoda plani bilan m a’no 
planining  ajratilishi  tilrri  tashqi  olam dan  ajratib  qo ‘yadi.  Fikrining 
isboti  sifatida  rang  spektrini  keltiradi.  L.Yelmslev  fikricha,  rang 
spcktrida  am orf uzluksizlik  mavjud.  Xuddi  shuningdek,  tilda  ham 
a m o rf  uzluksizlik  b o ‘lib,  u  turli  tillarda  tu rlich a  ifodalanish 
xususiyatiga ega.  Masalan,  son  kategoriyasiriing ifodalanishida buni 
kuzatish  mumkin.  Bir  guruh  tillarda  birlik  va  ko'plik  son,  boshqa 
tillarda  esa  birlik  —  ikkilik  —  ko'plik  son,  yana  boshqalarida  birlik 
-   ikkilik  — uchlik  —  ko'plik  son  kategoriyalari  mavjud.
Praga  tilshunoslari  tilning  form a  yoki  substansiya  ekanligi 
masalasini  farqlashni  hech  qachon  kun  tartibiga  qo ‘ymagan.  Shu 
bilan  birga  tashqi  olam  am orf  substansiya  ekanligiga  ham  jiddiy 
e ’tiroz  bildiradi.  Gavranck  yuqoridagi  maqolasida  tilni  Hngvistik 
belgilar  strukturasi  sifatida,  y a ’ni  tashqi  olam   bilan  bevosita 
m unosabatda  bo‘lgan  belgilar  sistemasi  sifatida  izohlaydi1
 2.
F.M .B erezinning  ta ’kidlashicha,  L.Yelmslev  nazariyasining 
amaliy ahamiyati o ‘ta cheklangan bo ‘lsa,  Praga tilshunoslari alohida 
tillar sistemasini  tadqiq etishda, ayniqsa, fonologiya sohasida tilshu- 
noslikka  katta  hissa  qo ‘shdilar3.
II. 
Agar  Praga  lingvistik  maktabining glossematika  maktabidan 
hech  narsa  olishi  mumkin  bo‘lmagan  b o isa ,  fonologiya  sohasida 
Praga  lingvistik  maktabi  bilan  deskriptiv  lingvistika  o ‘rtasida  bir 
qator  umumiyliklar  mavjud.
H ar  ikki  m aktab  vakillari  ham   fonologiya  birligi  fonem a 
ekanligini  e'tiro f etadilar.  Lekin fonem ani  ajratish  metodi va uning 
mohiyati  masalasida  ular  farqlanadilar.
1 Skalichka  V.  0 ‘sha asar,  97-bet.