Abduhamid nurmonov

fiinksiya 
atamasini qo ‘llaydi.  Funksiya a ’zolarini  ifodalash  uchun 
esa 
funktiv 
atam asidan  foydalanadi.  Funktiv  sifatida  barqaror 
(konstanta) va o ‘zgaruvchan birliklar qo'llanilishi mumkin.  Funksiya 
doirasida  q o ‘Ilanilishi  zaru r  b o ‘lgan  funktiv  barqaror,  zaru r 
bo'lm agan  funktiv  esa  o ‘zgaruvchan  hisoblanadi.
Konstanta va o ‘zgaruvchanlik asosida  L.Yclmslev uchta  muhim 
munosabatni  ajratadi:
l)interdependensiya;  2)  deatamatsiya;  3)  konstcllatsiya.
In terd ep en d en siy a  
atam asi  ostida  ikki  konstanta  o ‘rtasidagi 
o ‘zaro  tobelilik,  y a’ni  biri  ikkinchisining  b o ‘lishini  taqozo  etishi 
tu sh u n ilad i.  B unday  m unosabatda  biri  ikkinchisisiz  mavjud 
boTm aydi.  M asalan,  lisoniy  birliklarning  m a ’no  plani  bilan 
shakl  plani  o ‘zaro  shunday  m unosabatda  boTadi.  Yoki  u nlilar 
va  u n d o sh lar  o ‘rtasidagi,  jaran g lilar  va  jarangsizlar,  qaratqich 
va  qaralm ish  o ‘rtasidagi  m unosabat  interdependensiya sanaladi.
K onstanta va  o ‘zgaruvchan  birliklar  o'rtasidagi  bir  tom onlam a 
munosabat 
deatam atsiya 
hisoblanadi.  Bu  munosabatda  bir  a ’zo 
ikkinchisining boTishini taqozo etadi.  Sifatning aniqlovchi vazifasida 
kelishi uchun aniqlanmishning boTishi zarur.  Uning boTishi taqozo
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ctiladi.  Lckin  aniqlanm ish  vazifasidagi  ot  aniqlovchisiz  ham  
qodlanilavcradi.  Shuningdek,  bosh  va  ergash  gaplar  ham  o ‘zaro 
deatam atsiya  m unosabatida  b o ‘ladi  (bundan  xavola  b o 'lak li 
qo ‘shma  gaplar  mustasno).
Funksiya  a ’zolarining biri  ikkinchisini  taqozo  etm asa,  bunday 
m unosabat  konstellatsiya  sanaladi.  M asalan,  ravish  bilan  fe’l 
o'rtasidagi  m unosabatda  birining  b o ‘lishi  ikkinchisiga  bog‘liq 
emas.
L.Y elm slevning  til  sistem asida  m avjud  b o ‘lgan  xilm a-xil 
munosabatlarni  bu  uch  munosabat  ostiga  birlashtirishi  uning  tilni 
o ‘rganishda  deduktiv  tam oyilni  am alga  oshirish  harakatm m g 
ifodasidir.
L.  Yelmslevning  til  va  nutq  zidlanishi 
haqidagi  qarashlari
L.Yelmslcvning  fikriga  ko‘ra,  lingvistikaga  strukturlik  tamoyili 
kiritilgan  hozirgi  kunda  bu  tamoyildan  har  xil  mantiqiy  natijalar 
olish  uchun  katta  hajmdagi  ishlarni  amalga  oshirish  lozim .1
U  F.de  Sossyur tom onidan «Kurs...»da kiritilgan «til» va «nutq» 
atamasi  turli  xil  izohga  yo‘l  q o ‘yishi,  bu  holat  esa  tilshunoslar 
o'rtasida  «til»  va  «nutq»  dixotomiyasiga  turli  xil  qarashiarning 
tug‘ilishiga  sababchi  boMishini  ta ’kidlaydi.
Xususan,  «til»  talqiniga  nazar  tashlansa,  quyidagilarga  guvoh 
bo ‘larrriz:  a)  sotsial  shart-sharoit  va  moddiy  ifodalanishga  bog'liq 
bo‘lmagan sof shakl sifatida tushunish; b) turli  moddiy ifodalarrishga 
bog'liq  bo'lm agan,  lekin  m a'lum   sotsial  reallik  bilan  bog'langan 
m oddiy  shakl  sifatida  tu sh u n ish ;  d)  tu rlic h a   m oddiylashish 
xususiyatiga  ega  bo'luvchi  va  m a’lum  sotsial  jam oa  tom onidan 
qabul  qilingan  ko‘nikmalar  yig'indisi  sifatida  tushunish.
L.Yelmslev  «til»ga  bunday  uch  xil  yondashuvni  qat'iy  farqlash 
Iozimligini  ta ’kidlaydi  va  bu  uch  xil  yondashuv  uchun  uchta 
atam ani  q o ‘llaydi:  a)  sxem a   —  til  birligi  so f  shakl  sifatid a 
izo h lan sa;
1
 
E jibM c/tee J I.
 
fl3 b iK   n   p e n b .  -  
3
bci
 
h iiu c b
  B.A. 
H
c t o p h h
  H 3 b iK 0 3 n a H H a ...,  c . 
58.
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b)  m e’yo r —  til  birligi  moddiy  shakl  sifatida  izohlanganda;
d)  uzus
 
— til birligi ko'nikm alar yig‘indisi  sifatida izohlanganda;
S h u n d a y   q ilib ,  F .d e   S o ssy u rn in g   « til-n u tq »   d ix o to m ik  
b o ‘lishining  noaniqligi,  nomukammalligini  e'tiborga olib,  o'zm ing 
to ‘rt a'zoli bo ‘linishini tavsiya etadi. T o'rtinchi a ’zo sifatida  nutqni 
e 'tiro f etadi  va uni  nutq  akti  hisoblaydi.
Sxem a,  norma,  uzuslar  til  birlik lari  sanalib,  nu tq   birligi 
sanaluvchi  nutq  aktiga  qarama-qarshi  qo'yiladi.