Abduhamid nurmonov

m
 
nccxoacrBa 
Me>tmy 
poflCTBcmibiMM  «3biKaMM. 
-  
M„  1985,  c.7.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tilshunoslikning  bu  ikki  yo'nalishi  bir-birirri  rad  ctm aydi,  balki 
biri  ikkinchisining  natijaiariga  asoslanadi.  Shurring  uchun  ham 
har  ikki  tilshunoslik  hozirgi  kunda  bab-baravar  qadam   tashia- 
moqda.
E . 
Benvenist  tilshunoslik  tarixini  uch  davrga  bo‘lar  ckan,  XX 
asrning birinchi  choragidan tilshunoslikning yangi  davri,  ya’ni  tilga 
sistemaviy-struktur  yondashuv  davri  boshlanganini  bayon  qiladi. 
Bu  davrdan  lingvistikaning  e'tibori  til  falsafasiga  ham,  til  evolutsi- 
yasiga ham emas, balki tilning immanent realligiga qaratildi.  Natijada 
lingvistika  form al,  ixcham ,  sistem atik  fanga  aylanishga  intila 
boshladi.1 Lekin  bu bilan an'anaviy tilshunoslik faoliyatini to ‘xtatib, 
struktur  tilshunoslikka  o ‘z  o ‘rnini  to ‘la  bo‘shatib  berdi,  degan  fikr 
kelib  chiqm asligi  kcrak.  A na  shu  davrdan  boshlab  stru k tu r 
tilshunoslik  ildiz  ota  boshladi.
D arhaqiqat,  XX  asr boshqa  fanlar taraqqiyotida bo'lgani  kabi 
lingvistika tarixida  ham   asosiy e ’tiborning obyektga  substansional 
nuqtayi  nazardan  yondashuvdan  stru k tu r-fu n k sio n al  nuqtayi 
nazardan  yondashuvga  o ‘tishi  bilan  xarakterlanadi.2  Bunga  F.de 
Sossyurning  «U m um iy  lingvistika  kursi»da  bayon  qilingan  «til 
substansiya  emas,  balki  shakldir»  degan  bosh  g'oyasi  sababchi 
b o ‘ldi.  Bu  g 'o y ag a   m uvofiq,  stru k tu ra n in g   su b sta n siy ad a n  
ajratilishi  va  uning  rrisbiy  m ustaqilligining  e ’tiro f ctilishi  tilshu- 
noslikning  keyingi  davrida  buyuk  kashfiyotlarning  qilinishiga 
turtki  b o ‘lish  bilan  birga,  bir q ato r yanglish  qarashlarning  tu g ‘i- 
lishiga  ham  zam in  yaratdi.
F . 
de  Sossyur  substansiya  va  sh a kl  atam alari  ostida  sezgi 
a ’zolarimizga ta ’sir qiluvchi  moddiy vositalar va bu moddiy vositalar 
zamirida  yotgan  munosabatlarm  tushunadi,  til  shakldir  deganda 
tilning  m unosabatlar  sistemasi  ekanligiga  urg‘u  beradi.  Tilning 
moddiy  tom oni,  ya’ni  tovush  tom oni  substansiya  sifatida  ikkinchi 
planga  suriladi.
Ana  shuning  natijasida  u  til  va  nutqni  ajratdi.  A .G ardiner  F.de 
Sossyurningbu dixotomiyasidan ta ’sirlanib,  tilshunoslikning bundan
1 Seiteenucm 3. 06utan 
jih h i
 
bhctmk
;
i
. 
—M.,  1974, c. 23.
2  Conunee  B.M. 
fl3biK 
kuk
 
C M C T C M i i o - C T p y K T y p n o c  
o 6 p a 3 0 B a im c .  —M ., 
1971,  c.6  -7.
7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyingi  barcha  yutuqlari  ana  shu  zidlanishga  asoslanadi,  deb 
bashorat  qilgan  edi.1
Nutqiy faoliyat  til  va  nutqning  dialcktik  munosabatidan  tashkil 
topishining  e 'tiro f  ctilishi  sistemaviy  tilshunoslikning  vujudga 
kelishiga dadil  qadam  bo‘ldi.  Sistcmaviy tilshunoslikka zidlanuvchi 
a n ’anaviy  tilshunoslik  til  va  nutqni  farqlamagan  holda,  tilni,  F.dc 
Sossyur ta'biri  bilan  aytganda,  substansiya deb  tushunadi  va  asosiy 
e'tiborni  bcvosita  sezgi  a ’zolarimiz  ta'siriga  bcriladigan  moddiy 
vositalarni  o ‘rganishga  qaratadi.  Bu  tilning  ontologik  tabiati 
yuzasidan  an'anaviy  va  sistcmaviy  tilshunoslik  o ‘rtasidagi  birinchi 
farq  sanaladi.
Tilning  ontologik  muammosi  bo‘yicha  yuqoridagi  tilshunoslik 
yo‘nalish!arining  ikkinchi  farqi  tilning  ichki  tuzilishiga  yondashuv 
masalasidir.
An'anaviy tilshunosllk substansiyaning (substansiya nia’nosi  F.dc 
Sossyur  talqini  bo'yicha  q o ‘llanilm oqda,  keyinchalik  bu  atam a 
mohiyat ma'nosida qo‘llanila boshlandi)  muayyan tarkibiy qismlardan 
tashkil  topganligiga  asosiy  c'tiborni  qaratsa,  sistemaviy  tilshunoslik 
substansiyani  tashkil  ctgan  qismlarning  o ‘zaro  munosabatini,  ana 
shu  munosabatlar orqali  namoyon boMayotgan  farqlovchi  (markaziy, 
differensial,  distinktiv)  va  farqlamaydigan  (chegara,  nodiflcrcnsial, 
nodistinktiv)  bclgilarini  aniqlash  va  ana  shu  y o ‘l  bilan  shakl 
(mohiyat)ni,  lingvistik birliklarning niodclini bclgilashni bosh  niaqsad 
qilib  qo'yadi.  Chunki  ularning  fikricha,  har  qanday  o ‘rganilayotgan 
obyekt  abstrakt  konstuikt  darajasiga  olib  chiqilgandagina  o'zining 
haqiqiy  ilmiy  taiqiumi  topadi.2  Shuning  uchun  sistemaviy  tilshu- 
noslikda  jiddiy  e'tibor  nioddiy  tomonga  cmas,  balki  munosabatga 
qaratiladi.  Boshqacha  aytganda,  haqiqiy  lingvistik  reallik  sifatida 
muayyan  bir  tilning  alohida  dalili  emas,  balki  sistema  sifatidagi  til 
e'tirof etiladi.  Sistema  esa  elcmentlar  majmuasi  sifatida  qaralmaydi. 
H ar  bir  elem entning  butuniik  doirasida  boshqa  elem ent  bilan
1  rapdunep  A. 
P a x u t ' i n c   M c w n y   « p c ' i b i o »   n   « ;
i
3
i
>
i k o m
». 
-  
3 n c m i m c H  
B.A. 
H c r O p H H   H3 bIK 03 liai lH H