Abdufattox abdugapparov

3.
 
Turli ijro yo’llarini farqlay olish 
 
O‘quvchining  tavsiya  qilingan  cholg‘uga  ko‘nikish  hosil  qilishi  murakkab 
jismoniy  va  ruhiy  jarayon  bo‘lib,  bunda  har  bir  o‘quvchiga  mustaqil  yondashish 
talab  etiladi.  Ta’limning  dastlabki  mashg‘ulotlaridan  boshlab  shogirdga  cholg‘u 
asbobi,  unga  mos  anjom  (nohun,  mezrob,  kamon  va  h.k)lar  tanlash  juda  muhim. 
Yaxshi  tanlangan  cholg‘u  keyingi  muvaffaqiyatlar  garovi  bo‘lib,  uni  to‘g‘ri 
ushlash  va  ijro  holati  paytida  butun  tana  a’zolari,  mushaklarni  erkin  tutish  va 
doimo  ustoz  nazorati  ostida  bo‘lish  zarur.  Bu  davrda  o‘quvchilarda  yengil  va 
bemalol chalishga ruhiy ko‘nikmalar hosil qilinadi. Bosh, gavda, qo‘l va oyoqlarni 
erkin  tutish,  o‘tirib  chalgan  paytda  oyoqlarni  chalishtirmaslik  malakalari 
singdiriladi.  O‘quvchining  jag‘  suyaklari  va  tishlarning  har  xil  rivojlanganligi 
natijasida  cholg‘uni  ushlash  holati  har  bolada  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Bunda 
tishlarning notekisligi natijasida cholg‘ularni chap yoki o‘ng tomonga qiyshaytirib 
ushlashi,  puflama  cholg‘ulari  jag‘  suyaklarining  shakllanishiga  qarab  ko‘proq 
yuqoriga  yoki  pastga  qaratib  ushlash  holatlari  kuzatiladi.  Ijrochilik  tajribasida 
bunday o‘quvchilarga ustozning tavsiyasiga qarab turli shakldagi anjomlar (nohun, 
mezrob,  kamon  va  h.k)  tanlanadi.  Kezi  kelganda  ular  maxsus  buyurtma  orqali 
yasatiladi va o‘quvchining imkoniga moslangan holda qo‘llaniladi. 
Ijrochilik nafasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda o‘quvchi nafas olganda o‘pkaning 
pastki  qismlari  to‘lishini  sezishi  uchun  oldin  uni  stolga  yotqizgan  holda  tabiiy 
nafas  oldirish  va  diafragma  ishini  tushuntirish,  so‘ngra  ikkala  qo‘l  barmoqlari 
(ko‘rsatkich, o‘rta, nomsiz, jimjiloq)ni qorin va bosh barmoqlarni biqiniga qo‘ygan 

---

 
71 
holda  nafas  olish  va  asta  sekin  chiqarish  mashqlarini  bajartirish  maqsadga 
muvofiq.  Bunda  shogirdning  o‘pka  qopchalarini  pastdan  to‘lishi,  diafragma 
mushaklari  kengayishi  va  qisqarishini  o‘z  tanasi  va  barmoqlari  orqali  sezadi, 
ko‘radi va kelgusida shunga amal qiladi. 
Xususan  o‘quvchiga  audio,  video  yozuvlar  va  ulardan  qanday  foydalanish, 
mashhur  sozandalar  ijrolarini  yig‘ish  va  muntazam  tinglab  borish,  shogird  bilan 
ularning  ijrolari  to‘g‘risida  mulohaza  va  muhokamalar  yuritish  ta’limda  juda 
yaxshi samara berishi muqarrar. 
Kichik  shakldagi  kuylar  ustida  ishlaganda,  ular  o‘quvchida  bastakor  uslubi, 
uning  yo‘nalishi,  musiqiy  fikrning  ixchamligini  aniq  va  tiniq  anglab  olinishida 
katta  yordam  beradi.  Chunki  kichik  shakldagi  asarlar  zinapoyaning  birinchi 
pog‘onasi  bo‘lsa,  uni  bosib  o‘tgandan  keyingina  o‘rta  pog‘onaga,  ya’ni  o‘rtacha 
shakldagi asarlarga qo‘l urish mumkin bo‘ladi. O‘rtacha kuylar esa katta hajmdagi 
asarlarni  o‘rganish  uchun  bog‘lovchi  vazifasini  bajaradi.  Misol  uchun  maqom 
ijrochiligini  o‘rganish  uchun,xalqchil,  lapar,  qo‘shiq,  doston  nomalaridan 
parchalarn  kabi  eshitilib  yurgan  asarlardan  boshlansa  o‘rta  pag‘onada  ikki,  uch 
bo‘limdan  iborat  xalq  og‘zaki  ijodiga  mansub  asarlari  yoki  maqom  yo‘lidagi 
kichkina  asarlar,  shuningdek  maqomlardagi  gardun,  peshrav  qismlarini  ijro  etsa 
maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  An’anaviy  ijrochilikda  eng  yirik  asarlar  sirasiga 
maqomlardagi  mushkilot-cholg‘u  qismidagi  asarlardan  boshlanib  toki  ashula 
yo‘llarining saraxbor, talqin, nasr, savt va mo‘g‘ulchalar ijro ettirish ma’quldir. 
Bunday  asarlar  o‘rtacha  shakldan  ham  murakkabroq  bo‘lib,  sozandadan 
muayyan professionallikni hamda yuksak musiqiy mahoratni talab qiladi. 
O‘rtacha  shakldagi  asarlar  ustida  ishlashda  ham  kichik,  ham  yirik  shaklga 
aloqador  bo‘lgan  tamoyillar  o‘zlashtirilib,  murakkab  yirik  shakldagi  asarlarni  ijro 
etishga tayyorlaydi. Misol sifatida O‘zbekiston xalq artisti, akademik Y.Rajabiy va 
professor  M.Yusupovlar  tomonidan  notaga  olingan  va  nashr  etilgan  XI  tomlik 
“O‘zbek xalq musiqasi” va maqom kitoblarida berilgan asarlar ko‘zda tutiladi. 
Bastakorlar  ijodida  ham  yirik  va  o‘rt,  a  shakldagi  asarlar  ijod  qilganlardan 
X.Abdurasulov 
T.Jalilov, 
D.Zokirov, 
I.Ikromov, 
F.Sodiqov, 
K.Jabborov 
boshqalarni keltirib o‘tish mumkin. 

---

 
72 
Yuksak  ijrochilik  darajasiga  yirik  musiqiy  asarlar  ustida  qunt  bilan 
ishlagandagina  yetishish  mumkin. Chunki  ushbu jarayonda  ijrochi oldida  musiqiy 
tafakkur,  ijrochilik  madaniyati,  musiqiy  did  va  ijrochilik  mahoratiga  oid  mohiyati 
jihatidan turli tuman musiqiy murakkabliklar paydo bo‘ladi. 
Yirik  shakldagi  asarlar  haqida  gapirganda  daslab  cholg‘u  musiqasi 
ijodkorligining  yetuk  shakli  bo‘lgan,  tugal,  chuqur  va  murakkab  jarayonlarni 
rivojlantiruvchi maqomlardagi cholg‘u yo‘llari to‘g‘risida so‘z ochgan ma’qul. 
O‘zbek  bastakorlarining  ijodiga  buyuk  bastakorlarimiz  X.Abdurasulov 
T.Jalilov,  D.Zokirov,  I.Ikromov,  F.Sodiqov,  K.Jabborovlar  ijodida  salmoqli  o‘rin 
egallaydi.  Bizning  janr  va  asarlarimiz  qadimdan  o‘z  o‘rnini  topib  kelgan.  Aytib 
o‘tilgan  bastakorlar  bastalagan  asarlarining  andozasini  maqomlar  va  evropa 
janrlarini uyg‘unlashtirgan holda yaratganlar. 
Bastakorlik  davrining  ikkinchi  fasliga  keladigan  bo‘lsak,  har  bir  ijrochi  o‘z 
asarini  yarata  boshladi.  Bulardan:  X.Abdurasulov,  J.Sultonov,  K.Otaniyozov, 
O.Xotamov,  F.Mamadaliev,  Q.Iskandarov,  A.Ismoilovlarni  aytib  o‘tishimiz 
mumkin. 
Bastakorlik tarixida yaratilgan asarlar o‘zining  mazmuni,  garmonik tili, kuy 
yo‘nalishi,  metroritmi  kabi  nafaqat  ichki  jihatlari  balki,  tashqi,  ya’ni  qismlari  va 
shaklining butun tuzilishi bilan ham qisman o‘zgarishlarga uchradi. 
Shu  asarlarning  musiqiy  cholg‘u  asbobi  ifoda  vositalarining  turli  jihatlarini 
va sozandaning mahoratini yaqqol ochib beradigan janrlardan hisoblanadi. 
Ma’lumki,17  asrning  yirik  musiqashunosi  Darveshali  Changiy  o‘zidan 
oldingi  va  zamonasining  musiqiy  kuylari  bilan  bir  qatorda,  lad,  pardalari  haqida 
so‘z yuritgan. O‘n ikki maqomning kelib chiqishi, ustoz-shogird silsilasi, musiqiy 
sozlar haqida so‘z yuritgan. 
19  asrning  o‘rtalarida  ya’ni  1847-yilgacha  Buxoroda  Shashmaqomning 
shakllanishi  va  qadimdan  ijro  uslublari  va  janrlari,  o‘tgan  asrdagi  bastakorlik 
ijodiga  o‘z  ta’sirini  o‘tkazdi.  Bundan  tashqari  o‘zbek  opera  va  drammalariga 
Mumtoz musiqalar asosini maqomlar va xalq kuylari tashkil etadi. 

---

 
73 
Milliy cholg‘ular  uchun  ijro asarlari boshqa cholg‘ularda bo‘lganidek asrlar 
davomida rivojlanib keldi va o‘z takomilini topdi. Mumtoz va undan oldingi davr 
asarlari tomonidan milliy cholg‘ular uchun ko‘plab asarlar yaratilganini ko‘ramiz.