Abdijamilova biybisanem abdiraximovna

 
 

---

35
2.2-§.Matematika pánin kásipke baǵdarlawda pánler aralıq integraciyanıń 
sabaqlıqlarda sáwleleniwi 
Hazirgi kúnde, tiykarınan agrotexnikalıq profilidegi pánler, zamanagóy 
texnologiyalar, matematika jetiskenlikleriniń esabınan rawajlanbaqta. Olar 
zıyansızlandırıw, túrli zıyankesler hám ósimliklerden qorǵaw, topıraqtanıw hám 
basqalarda úlken áhimiyetke iye.
Matematika hár qanday kásiptiń ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Onıń eń kerekli 
tárepi dúnya qarasıńıń qáliplesiwi, ilimiy pikirlew logikasi, intellektual hám
kásiplik dúnya qarası jetekshi orındı iyelewi keleshek shaxsiyatınıń professional 
ózin ózi ańlawı bolıp tabıladı. Pán, texnika, ekonomikanıń rawajlanıw barısı , onıń 
matematikalı komponentligin yaǵnıy matematikanı úyretiw, onıń rolin 
túsindiriwdi hár dayım joqarı qoyadı.
Házirgi waqıtta matematikanıń roli artıp baratırǵanlıǵı sebepli zamanagóy ilim-
pán hám texnologiya, júda úlken múǵdardaǵı keleshek qánigelerine, ásirese 
texnikalıq profiline júdá úlken talap bar. Matematikada keying waqıtlarda jasalma 
intellekt, oyınlar teoriyası matematikalıq baǵdarlamalastırıw hám basqalar payda 
boldı. Hár bir oqıwshıǵa hár bir pánniń áhmiyetli hám onın turmısta ornına isenim 
payda etip tárbiyalaw júda zárúr. Bul isenim tek ǵana sóz benen sińdirip bolmaydı. 
Matematikanı ámelde kórsetiw zárúr. Buǵan erisiwdiń bir jolı oqıwshı esap-
kitaplardı, ózgerislerdi , geometiyalıq súwretlewdi ózleri islep kórwileri kerek.
Oqıtıw barısińda óqıwshılardıń kásipke bolǵan qızıǵiwshılıǵın rawajlandırıw 
tómendegi qásiyetlerge tiykarlamnadı: 
- kásiplik qızıǵıwlardı ilimiy tiykarda qáliplestiriw; 
Bul tiykarǵı qagıydalardı matematikalıq túsiniw názerde tutıladı. 
Zamanagóy islep shıgarıwdı, ekonomikanıń jetekshi tarmaqların rawajlandırıw; 
óz kásiplik qızıǵıwsların rawajlandırıw, ata-analar, tuwısqanlar, doslarıńıń ata-
anaları hám tuwısqanları hám sonıń menen birge qońsılardıń kásipleri haqqında 
pikirlerin qáliplestiriw; 
– Oqıwshılardı isbilermenliktiń kásipleri menen tanıstırıw , jaqın jaylasqan 
ob‘ektler, mekemeler kadrlarǵa bolǵan talaptı esapqa alǵan halda tálim orınları

---

36
maǵlıwmatqa tiykarlanǵan kásiplik qızıǵıwlardı rawajlandırıw; 
oqıwshılardıń kásiplik qızıǵıwları, olardıń rawajlanıwı matematika oqıtıw 
barısinda, izbe-izlikte orınlanadı. Mektep- kolledj – universitet(institut) kognitiv 
qáliplesiwge úles qosadı. Shaxstıń jetekshi qásiyetlerinen biri sıpatında iskerligi
kásiplik qızıǵıwdı rawajlandırıw hár tárepleme támiyinleydi hám jeke páziyletlerin 
rawajlandırıwǵa tásir qıladı; 
Ulıwma bilimlendiriw mektepleriniń joqarı klasslarında jigirmaǵa jaqın pán 
oqıtılmaqta hám olardıń ornı birdey. Sonın ushın hámmesin baǵdarlama 
dárejesinde oqıtılıwı kerek. Demek, oqıwshılarǵa kóp baǵdarlar boyınsha ástelik 
penen tálim berilip, nátiyjede oqıwshılar qandayda bir tarawdı ózlestiriw 
imkaniyatına iye bolmay qalmaqta. Házirgi kúnde dúnyda tálim rawajlanıwınıń
tiykarǵı qásiyetlerinen biri – bilimlerdiń tez ózgerip barıwı, turmıs ushın zárur 
bolǵan informaciyalar aǵımıńıń tez artıp barıwı bolıp tabıladı. Sonlıqtanda 
burınǵiday keleshek áwladtı enciklopediyalıq bilim menen qurallandıratuǵın waqıt 
pitti, oǵan talapta joq, zaman aǵımıda kótermeydi. Keleshek áwladqa az-azdan 
barlıq tarawlarǵa baylanıslı emes, al tereń bir ǵana taraw boyınsha bilim beretuǵın 
waqıt keldi. Demek, biz negizgi mektepti tamamlaǵan oqıwshını 10-klassqa 
shekem alıp otırıwımız shart emes. 10-klassqa tek ǵana joqarı oqıw ornına túsemen 
degen niyettegi, bilim dárejesi jaqsı oqıwshı ǵana qalıwı kerek. Al basqaları qurı 
eki jıl waqtın biykarǵa ótgizbey, erteden ómirdegi ornıń tabıwǵa yaǵnıy hár túrli
jumısshı qánigelikerdiń birin iyelewge umtılıwi durıs boladı.
Bul jerde jáne bir esletip ótetuǵın bir másele Ozbekstan Konstituciyasında 
hár bir puqara orta bilim alıw shárt dep belgilep qoyılǵan. Mekteptiń joqarı 
basqıshındagı barlıq balaǵa birdey bilim beriliwge tiyisli bolǵanlıqtan, bilim beriw 
basqıshı sózsiz bilimi ortasha oqıwshıǵa sáykeslendiriledi. Bul bolsa jaqsı 
oqıytuǵın oqıwshılarǵa zıyanın tiygizedi.
Atap aytqanda olardın bilimge degen talpınıwı, qushtarlıǵı joqarı oqıw 
ornına túsemen degen niyeti áste tómenlep baslaydı, olar bul jaǵdaylardı 
qanaatlandırıw ushın mektepten tıs mekemelerdiń, ayrıqsha qánigelerdiń 
kompetenciyasına júginiwge májbúr boladı. Bunnan kelip shıǵıp hár bir JOO 

---

37
janındaǵı tayarlıq kursları oqıwshılardı JOO tayarlaytuǵın individual kurslar, 
repetitor arqalı oqıtıw sıyaqlı máseleler házir qalalarda qızǵın dawam etpekte. 
Haqıyqatındada bul joqarı intellektke iye bolǵan qalalar ushın orınlı, lekin awıllar 
haqqında bunday deyalmaymız. Ol degenimiz barlıq, mektep oqıwshılarına birdey 
sharayıt jasalıp atırǵanlıǵı joq degendi bildiredi. Yaǵnıy, házirgi oqıtıw 
sistemasındaǵı kemshilikti oqıwshılardıń yarımı qandayda bir basqıshta durıslay 
alǵanı menen, qalǵanına bunday múmkinshilik ulıwma joq. 
Matematikanıń qollanıwılıwı júdá keń bolıp, ol sonday-aq islep shıǵarıwdı 
jobalastırıwda hám shólkemlestiriwde, shiyki zat hám miynet resursların tejemli 
paydalanıwdı anıqlawdada qollanıladı. Matematika texnologiyadaǵı qátelerdi 
anıqlaw hám dúzetiw ushın qollanıladı; radiotexnika qurılmalarınıń parametrlerin 
ólshew ushın túrli grafikalıq modellerde qollanıladı, matematikalıq esap-kitaplar 
kranlardıń ritmikalıq hám qáwipsiz islewi usında júda zárúrli bolıp esaplanadı.
Kásip-ónerdi ózlestiriw barısında hám kásiplik iskerlikte matematikanı 
qollanıw fizika boyınsha bilimlerden paydalanıwǵada tuwrı keledi. Máselen
elektroradiotexnika kásipleri ishshileri, ólsew áspabları hám avtomatikanı 
qadaǵalap turıwshı operatorlar hám slesarlar. Mikrosxemalar menen islesiwde 
stanoktı baǵdarlamalı basqarıw menen islewde matematikanıń roli úlken. 
Texnologiyanıń progressiv ózgeriwleri menen baylanısqan halda matematikanıń 
áhimiyeti hár dayım asıp bara beredi.
Matematika oqıtıwshısı insannıń ámeliy iskerliginde júzege keletuǵın 
máselelerden sabaqta kóbirek paydalanıwı hám túrli kásip iyeleri ushın
matematikalıq bilimlerge bolǵan talaptı kórsete biliwi kerek.
Matematika sabaqlarında kásipke baǵdarlaw formalarınan biri bul kásip 
haqqındaǵı maǵlıwmatlar onın máselelerin sheshiw menen baylanıslı boladı. 
Máselen, beshinshi klassta tómendegi wazıypanı beriw usınıs etiledi: 
Jumısshıllar birinshi kúni buyırtpanıń 4/9 bólegin, ekinshi kúni bolsa 3 /9 bólegin 
orınladı. Eki kúnde jumısshılar buyırtpanıń qansha bólegin orınladı? 
Sıbawshılar 6 saatta jumıstıń 3/8 bólegin orınladı. Jumıs qansha waqıtta 
orınlanadı? h.t.b 

---

38
Bul hám usıgan uqsas máseleler oqıtıwshıǵa qurılıs kásipleri haqqında 
maǵlıwmattı aytıp beriwge imkan jaratadı.
Máselelerdi sheship bolǵan soń, oqıtıwshı oqıwshılardan qurılıs benen 
baylanıslı kásipler haqqında ne biliwleri haqqında sorawı múmkin. Eger 
oqıwshınıń ata-anası qurılısta isleytuǵın bolsa, onda bul oqıwshıga qurılısshınıń 
jumısı, onıń áhimiyeti, qıyınshılıqları, aylıqları haqqında tolıq maǵlıwmat beriwin 
sorawı múmkin.
Bunnan soń, mektep oqıwshıları menen qurılıs maydanına ekskurciya 
shólkemlestirip, ol jerde qurılıs injeneri menen ushırasıp, onnan óz kásibiniń 
mazmunı, qurılısshı qanday kásip ekenligi, qurılıs biznesindegi matematikanıń ornı 
haqqında aytıp beriwdi iltimas etiwiniz múmkin. 
8-klassta 
oqıwshılar 
―Úshmúyeshlikler‖, 
―Tórtmúyeshlikler‖ 
hám 
―Kópmúyeshlikler‖ menen tanıs boladı. Bul klassta ámeliy kompetenciyanı 
rawajlandırıwshı qosımsha materiallar bóleginde qurılıs tarawına baylanıslı yaǵnıy 
―Parketler‖ haqqında sóz etiledi.
Matematikalıq kóz-qarastan qaraǵanda, parket bul tegislikti geometriyalıq 
figuralar menen bir-birine tıǵiz hám kesilispeytuǵinday etip jaylastırıw boıp 
tabıladı. Bul jerde figuralardıń jaylasıwları, qanday graduslar astında jaylasıiwı 
hámmesi berilgen. Bul boyınshada balalarlarda qızıǵıwshılıq oyatsa boladı.
Mektep matematika sabaqlıqlardıń qaysı birin alıp qarasaqta, olarda qurılıs 
tarawına baǵdarlaw ushın máselelerdi kóriwimiz múmkin. Máselen 8-klass 
geometriya sabaqlıǵın alıp qaralǵanda ol jerde tómendegi máseleni ushıratamız: