A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

M
Kazaklar ve
Kalmuklar
angıtlarm başına gelen bu Kalmuk belası aynı yıllarda Kazakların başına da geldi. Kazak uruk­larının çoğu artık Sır Derya havzasında Ulu-Tav, Aral hududunda bulunuyordu. Bunlar bütün 1 7. nci asrı mütemadiyen Kalmuklarla mücadelede geçirdiler. Tevkil Handan sonra kardeşi «Eşim Han» (1600-1640) —ki uzun ve güzel boylu, kahraman, mert adam ol­duğundan Kazaklar kendisine «Eniskey bpylı Er Esim» derlerdi ^r ) — ve oğlu Cihangir Han (1640-1685), Cihangirin oğlu Tevke Han (1685-1718) Kazak ellerini muvaffakiyetle müdafaa etmiş ve göçebe
elleri Sır Derya havzasında yerleştirmişler, Mâveraünnehri Kalmukla- Tin yağmasından korumuşlardı. Bundan dolayı Astarkhanlılarla iyi ge­çiniyorlardı. Yukarıda Astarkhanlılardan Veli Hanın, Kazak hanı Eşim Hana yazdığı mektuptan bahsetmiş ve zikrolunan «Abılay Sultan»m Kücüm oğullarından olması fikrini ileri sürmüştük. Bu halde Sır Derya­daki Kazak hanlarının, Kalmuklarla iş birliği yapan ve Rus sınırı ile Sır Derya arasında dolaşan Tura hanlarına da nüfuzu olduğu anlaşılır. O mektupta Veli Hanla Eşim Han arasında «dostumuza dost, düşmanı-
13») Tavârîkh-i Khamse-i Şarqî, s. 247.
miza düşman olmak» hakkında yapılan andlaşmadan bahsediliyor . Veli Hanın halefi .olan Nedir Mehmed Hanın başveziri ve Semeıkand hâkimi «Yalantuş Bek Alçın» Kalmuk hanı «Batur Kuntayşı»nm 1643 yılında Taşkend üzerine hücumuna karşı Eşim Khana ve oğlu Cihan­gir Sultana bizzat 20.000 kadar askerle yardıma koşmuştu ^1J0). O sa­vaşta Kalmuklan darmadağın ederek «Yedisu» içlerine kadar kovala­dılar. Eşim Hanın torunu olan Tevke Hanın Subhan-Kulı Hanla olan münasebetlerinden yukarıda bahsettik. Ozamanrn Kalmukları için Kun- layşı ne ise, Kazaklar için de «Tevke Han» o idi. Her iki göçebe elin hü­kümdarı, kendi ellerine bir nevi nizam (yasav) tertip edip dağınık oymaklara bir devlet şekli vermeğe çalışmışlardır. Eşim, Cihangir ve Tevke Hanların gayretleri sayesindedir, ki Kalmuklar Sır Derya hav­zasından pek ilerileyemediler. Bütün kuvvetlerini Mâveraünnehrin sağ ve solundaki zayıf noktalara şevkettiler. Sağdan Khorezm üzerinden -geçerek İranın Astarâbâd vilâyetlerine kadar, soldan Doğu Türkistan üzerinden Tıbete kadar saldırdılar. Badakhşan beğleri kendi araların­daki iç ânlaşmamazlıkların halli için «İle» havzasındaki" Kalmuk ha­nının karargâhına geliyorlardı. Mâverâünnehir ise. Kazaklar sayesinde 1 7. nci asırda kargaşalıktan uzak kalabildi.
«Aktabân ^{Fakat asnn sonuna} doğru Kalmukların saldırış- Şuburundu» ^la" ^{pek kuvvetle}ndi. 1681 de Kalmuklar, eski asırlarda da Bozkıra karşı siper isi gören «Say- ram» (Isfîcâb)a. hücum ettiler. 1683-1685 te bütün Orta Tiyansan Kırgızlarını ve Ferganeyi istilâ edip. Sayramı da tamamen tahrip e’tti- ler. «Galdan Boşuktu» 1696 da doğuda Çin ordularını yenmekle pek gururlânmıştı. Nihayet bunun halefi «Şiven Rabtan» esir İsveç subay. R.^e“.^at'^ln yardımıyla asker tanzim edip, ateşli silâhlar kullanmasını da SıbıryadjH Ruslardan jek iyi öğrenerek, Kazaklara üstün oldu. Oza- man Kalmuklar Sır Deryanın aşağı böİüıidirnıdeki sultanlara hücum ediyorlardı. Merkezi «Türkistan» (=Yese.) şehri, olan bu ülke, o za, manlar, «Orta Yuz» değil, «Karakalpak» adıyla tanınıyordu. 1697 yı­lında burada «Tubırçık» (öteki adıyla «Kirev Sultan») adında birisini han olarak görüyoruz “). Biraz sonra bunun oğlu «Gayıp Han» siyasî •sahneye çıktı. Bu, iktidarlı bir handı. Kazan, Tobolsk, Bukhara ve Taşkend aralarındaki ticaret yollarının emniyetini temin edebilmişti