A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

«
Moğollar Çağında
İranla Hind ve Çin
Arasında Deniz
Yolu ve Herat
rÇu» ve «İle» havzalarında şehir hayatı daha 1 3. üncü asrın ikinci yarısında büyük bir sekteye uğ­ruyor. Zikri geçen Cemal Qarşî buradaki şehir hayatının artık alçalma devrine girdiğine şahit oluyor. Bu noktalarda şehir hayatının inkıtaa uğ­ramasını sadece göçebelerin istilâsı ile izah etmek yanlıştır. Bunun asıl sebebi, yukarıda (s. 60-61) anlattığımız gibi, Moğölistanda ve öge- day- Ulusunda hasıl olan nüfus fazlalığının cenuba doğru kaymak ihti­yacında kalması olmuştur. Çu ve İle havzalarında Kfcydu Hanın zama­nında 1266 senesinde toplanan kurultayın karariyle resmî şeklini alan bu şehirleri ortadan kaldırma hâdisesi neticesinde bırakılan bu şehir­ler, 19-uncu asrın ilk yarısında Khokand hanları zamanına kadar ihya edilmedi. Burada göçebe hayat sağlam kaldı. Bu da «Khanbalık» (Pekin) ile Hindistan arasında 13.üncü asır sonunda kurulan deniz ti­caret yolunun inkişafıyla ilgili olsa gerektir.
Kubılay Kaanm umum Moğol Kağanlığının merkezini Pekine gö- çürüp, 1279 da Sung sülâlesi elinde olan bütün Cenubî Çinin, 1282 de Hindiçinî ve Birmanya (o vakit «Miam») nm ve nihayet 1286 da «Sonda» adlarının Doğu Moğol devletine eklenmesi, Hindistana biti- ş:k îlhanlılar Devletiyle Doğu Moğ;ol Devleti arasında deniz münase­betleri kurulmasına sebep oldu. Horasanda bulunan llhanlı ArgUn Han ve islâmiyeti. kabul etmeden önce Gazan Han, Bülücistan ve Hürmüz

yoluyla Çinden Uzakdoğu mahsullerini, ustalarını, hattâ Buda dini eser­lerini ve rahiplerini getiriyorlardı.- Daha 14.üncü asrın ikinci dörttebi- rinde arap seyyahı İlmi Battûta da Altın Orda*dan Ürgenç yoluyla Hindistana ve oradan Çine gitmişti. Her halde ö vakit Altın Orda ile Hindistan arasında kuvvetli bir ticaret yolu teessüs etmeğe yüz tutmuş­tu. 1 6.ncı asır başlarına kadar bu yol ehemmiyetini muhafaza etti. Herat- la Edil havzasındaki Kazan Hanlığı arasındaki medenî münasebetlere ait malûmatı biz, Hindistanda Babur Mirzanın ve Kandıhar tarafların­da yaşıyan Fahri Sultan Muhammedin eserlerinden öğreniyoruz*). I6.ncı asırda Hind Moğol İmparatorluğu ile rus çarlar* arasında medenî

re Rus Noktainazarları, Yeni Türkistan, 1927, N. 4, s. 15-21.
^4:i) Bk. Zeki Veli d î , Türkistan ve Edil Havzasının Medenî Münasebet­leri Tarihinden. «Yeni Türkistan», 1927, N. 2-3; s. 27-28.