A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Son zamanlarda kazak, Özbek ve türkmen musikilerini öğrenmek­le, fonograftan geniş mikyasta istifade edilmektedir.
Bunlara ilâveten Özbekistan ve Kazakistan «Devlet kino» (sine­ma) heyetleri vardır. Bunlardan şimdilik Özbek hayatından beş piyes, Kazakıstanda da yine o kadarı filme alınmıştır. Fakat maalesef bun­lar, yalnız Rusya hükümeti ve Rusya hâkimiyeti lehine propaganda mak- sadiyle tertip edilmiştir. Millî filmlere Ruslar yol vermemektedirler.
1928 de Özbekistanda ressamlık kursu da açılmıştı, fakat her ne­dense kapandı. Özbekistanda 1927 yılı sonunda 1 39 kadar «Halk klüp­leri» olup, bundan 75 kadarı Özbeklerin ve kalanları Rusların idi. Ay­rıca 32 «Kadın klüpleri» vardır. Kazakistanm şehirlerinde Kazaklara mahsus ancak birkaç tane «klüp» vardır.
2
İçtimaî Hayati Din ve Ahlâk
Türkistan şehirlerinde cemiyet hayatı eskiden de Cemiyet Hayatı iyi inkişaf etmiş bulunuyordu. Bu itibarla Doğu Türkistanda şehir hayatı meselâ Anadolu Türk şe­hirlerindeki hayata nisbeten daha canlıdır. Daha 1858 yılında Çokan Sultan Doğu Türkistan şehirleri hakkında «Bura ahalisinin en iyi husu­siyetlerinden biri cemiyet hayatını cidden inkişaf ettirmiş bulunmaları­dır. Bunlar, ferdî değil, cemiyet hayatını severler, şarap, musiki ve ka­dın olan geceler tertip edilir. Ziyafeti ev sahibi olan kadın idare eder. Bu gecelerin bir çok merasimi vardır. Burada rakıslar oluyor. Hâkim heğ (yani sancak müdürü) kendisi de raks eder. Bunlarda hususî rak­kase kadınlar bulunur» diye yazmıştı ²⁷⁴). lO.uncu asrın Çin seyyahla­rından Vang-yen-te Doğu Türkistanm Uygur şehirlerindeki cemiyet ha­yatının daha çok canlı olduğunu tavsif etmiştir; orada ekâbir tarafından kadınların da iştirakiyle yemek, musiki ve raks meclisleri tertip edilir, ecnebi elçiler de oraya davet edilirdi. Beşbalık şehri dahilindeki gölde aileler kayıklara binerek çalgı çalıp ve şarkılar söyliyerek tenezzühler yapıyorlardı ²⁷⁵). ^{338 *}
52 7 —
Balı Türkistan şehirlerinde cemiyet hayatı ise, yine canlı olmakla beraber, biraz başkacadır. Kent Türklerinin hayatını yazan Ostouvmov «Sarltar» adlı eserinin 1893, 1896 da neşrolunan ilk basımlarında «Sarı­larda bizim bildiğimiz mâna ile cemiyet hayatı yoktur» demişti; 1908 de çıkan üçüncü tabında ise, bunu tashih ederek «Şartların içtimai ha­yatı ayrı hususiyetlere maliktir» demektedir, ki zaten böyledir. «Ayrı hususiyetleri» yüzünden Türkistan cemiyet hayatı ecnebilerin gözüne, pek çarpmamaktadır. Cemiyet hayatının kaynak yeri pazarlardır. Bütün hayat meseleleri, cihan siyaseti hep orada konuşulur. «Uzun kulak» ha­berleri oradan dağılır. Hafızlar, «meddahlar», Türkmenlerde «baksı- lar» orada bulunurlar. Pazarın cemiyet hayatı eski ehemmiyetini şimdi de muhafaza etmektedir. Bunlardan başka Kazaklar da «yuğ» («aş»—. «gaza») içtimaları, bütün Türkistanda düğün, sünnet «toy»ları yine ce­miyet hayatını yaşatmaktadır. Batı Türkistandaki şehir cemiyet hayatı­nın Doğu Türkistan ve Bozkır cemiyet hayatından farkı, kadının olma­ması idi. O sebepten meclislerde kadın yerine erkek çocuk «betçe»ler raksederlerdi. Avrupalı seyyahlar için meraklı mevzu ²⁷⁰a), millî ordu hayatı ve aile için bir felâket teşkil eden bu erkek sevgisi, vaktiyle Yu­nanlılar ve İranlılar tarafından getirilmiş olup, bilhassa Tacik karışık olan şehirlerde şayi idi. Türkîer ve bilhassa Moğol hanları zamanında bunlar şiddetle takip olunmuştur-^7<;b). Çayhanelerde betçe raksı Klııy- vada yasak olduğu gibi, 1872 yılındaki büyük vebada mollaların rica­sına binaen rus, umumî valisi Taşkentte ve diğer şehirlerde umumî yer­lerde beçe raksını men’etmişti. Fakat müslümanların ahlâkını düzelt­mekle kendi kendilerini muvazzaf göımiyen Ruslar, bir- yıl sonra bu ya­sağı kaldırdılar -^T7) ve Avrupalı seyyahlara «bezim» meclislerini gös­termekten haz duydular. 1909 da Taşkentte açılan «Türkistan Ziraat Sergisinde» ayrıca bir «Betçe Pavyonu» açarak güzide betçeleri getire­rek bütün sergi devammca raksettirdiler ve «beçe şarkılarını» rusça ter-