A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

L
— 365 —
an Kongresi, 28 sonteşrinde (yani Başkurdüstandan 1 1 gün şonra ve Kazakistandan 15 gün evvel) Türkistanın muhtariyetini ilân etti. Hü­kümet âzaları şunlardı: Hükümet reisi ve dahiliye nazırı Kazaklardan Tınışbayoğlu Muhammetcan ^1,İS), dahiliye muavini Kazaklardan Ura» zayoğlu Abdürrahman, harbiye ve milisler nazırı Taşkentli avukat U- beydullah Khoca, hariciye nazırı Kazaklardan Çokayoğlu Mustafa, ma­liye nazırı Başkurtlardan İslâm Şahiahmedoğlu, iaşe nazırı Khokandlî Mahmutoğlu Abidcan, nafia nazırı Taşkentli Mir Âdil, ziraat nazırı A.zerbaycanlı ziraat mühendisi Yorgiliağaoğlu Hidayet Beğ, millî azlık­lar nazırı Türkistan Yahudilerinin mümessili olmak üzere Avusturyalı^ıcn) Salamon Hersfeld, maarif nazırı Nemengânlı Nâsır Han. 1918 yılının sonkânununun ikisinde Mehmetcan Tınışbay, hükümet reisliğinden isti­fa etliğinden, yerine Çokayoğlu Mustafa riyaset etmiştir. 27-29 ilkteş- rınde toplanan ve Türkistanlı müslüman sosyalistleri tarafından idare olunan «Ülke müslüman asker, amele ve çiftçiler şurası» da (reisleri, her ikisi de Kazaklardan olmak üzere, İsfendiyaroğlu Sançar ve Kho- canoğlu Sultambek) millî hükümete iltihak etti. Hükümet merkezi, mu­vakkaten Kıhokand oldu. Taşkentte bolşevikler hâkimdi. Diğer mınta- kalarda da millî hükümetin hükmü tanılmak üzere idi.
F
SoU e.--/
i -Ci^ı’n


Bolşevik İstilâsı
akat bolşevizmin bütün Rusyada hâkim duruma geçmesi ve 18 sonkânunda ^17<)) Orenburgun bol-
şevikler tarafından işgali, kurulmak üzere bulunan millî hükümetlerin cfurumünu kötüleştirdi. Cenubî Fürkistanda ise, ozaman Kafkasya cep­hesinden kendi başlarına vatanlarına dönmekte olan Rus Kozak askeri, kime itaat edeceğini 'bilmiyor ve başiboş dolaşıyordu. Silâhlarının bir­çoğunu Azerbaycanda bırakmış olan bu askerler, Semerkand çevresin­de toplanmış bulunuyorlardı. Ellerinde 25.000 kadar tüfek vardı. Kho- kand hükümeti, Ubeydullah Khocayı Semerkanda göndererek, bunları kendi tarafına çevirmeğe çalışıyordu. Çünkü onlar, bolşevizm aleyhtarı idiler. Fakat Taşkentten gejen bolşevik başkanları Uspenski, Tabulin ve Kolisov bunları, panislâmizmle korkurtttular. Onlar da silâhlarını Kho- kand hükümetine değil, bolşeviklere teslim edip dağıldılar (28 sonkâ- •ıun). Khokand hükümetinin on zayıf noktası, muntazam ordusu olma- ^{286 287}
ması, silâh ve mühimmattan mahrum bulunması olmuştur; onun biricik a ay a nağı^polisr eisliğ i n e tâyin olunan Kİhokand İbasmaçıları başkanı
^Kalde* ^{rus aı}^^{ele te}?^kilâtl ile de münasebeitni devam ettiren «Ülke «müslüman asker, amele ve çiftçiler şûrası» ise, Kazanlı zabit Çanişovu, polis reisi tanıyordu. Bu zat muntazam polis teşkiline başlamıştı, fakat geç oldu ve ıtımad kaza­namadı. Khokanddaki’ rus Sovyet başkanı Babuşkm «orda» (yamjç kale) da bulunuyordu. Yanında anca'k 45' rus askeri vardı. Hükümet u H ar ı si 1 âSsızl an d ırm ağa çalıştı (29-30 sonkânun gecesi). Çanişov, ordayı iki gün kuşattı. Ötede beride demiryol battı bozuldu. Fakat biraz sonra Khokanddaki Ermeniler ve Macarlar bullara katıldı ve Osipov kumandasında Skoblev (Yeni Margilan) dan felen bolşevikler, 31 son* kânunda Khokand kapıları önüne gelip yetiştiler. Bu hâdiselerin içinde bulunan bir macar esiri, bana Budapeşltede, «Müslümanlar Khokand kalesindeki 45 neferden ibaret bolşevik garnizonunu kuşatırken, kale ile deriıiryol istasyonunu birleştiren telefon ve telgraf hattını kesemedi­ler. O da kesilmiş olsaydı garnizon dehalet edecekti» diye hikâye edi­yordu. Çokayoğlu Mustafa da, «Khokand krepostını (yani kalesini) 40-50 saîdat qolından ala’almadıq ve Ermenilemin olarga koşuluvma mâni’ bola’almadık», diye itiraf etmektedir. Hükümetin diğer bir za’fı da, malî işlerde Khokand sermayedarlarının keyfine tâbi kalması olmuş­tur. Maliye nezaretinin idaresi, resmen nazır olan hasta avukat Islâm Sahiahmedovun elinde değil, onun muavini olan Heinrich Siegel adında Avüsturyalı bir yahudinin elinde idi. Evvelce «Khokand Ticaret Odasın başkanı olan bu zat, hükümette âzalık hakkına malik olup ¹⁷¹),çok nü­fuz sahibi olmuştu. Fakat bu şahıs, malî işlerde baltalama hareketlerin­den başka bir iş yapmamıştır. Hükümet âzaları, bilhassa münevverler, bankada bulunan paraların müsaderesine cesaret edemediğinden, te- berrü ile geçinmek mecburiyetinde kaldı. Teberrü işinde de, yerli tüc-
¹⁷¹) Burada Khokand Hükümeti âzalarma ait verilen malûmat, 1924 te Ber­imde Mustafa Çokayoğlu tarafından verilen ifadelere dayanmaktadır. Sonradan Ço­kayoğlu, bana karşı cephe aldığında, Henrich Siegerin «hükümet âzası hakkına ma­lik» olduğuna ait malûmatı, kendi eliyle yazıp vermiş olduğunu unutarak, yalan­ladı (Yaş Türkistan, N. 25, 1929, s. 10). Khokand hükümetine ait yazıda Henrich Siegel’e ait Çokayoğlunun kendi eliyle yazılan satırlar şudur: