A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

_{A A} Tefıri Dağının Pamir ve Hindigûsa uzanan, Ta-
zıgart ş₀ar av _ve gır-Derya (Narın) havzaları için su ayrı­mı hattı olan esas sırtı ise Khan Tenrinin «Sarıbaş-Küyli», «İnilçak- Terekli», «Kaymlı-lzıgart» adlarıyla adlandırılan üç muvazi kolu ile 140-150 kilometre devam ederek büyük «Ak Çiyrek» sıradağlarını teşkil’ eder. Bu kolların her biri 3-7 bin metre yüksekliğinde olup hiç­bir yerinde yol vermiyen karlı dağlardır. Bu sırtların daha tetkik olun­mamış olan birçok tepeleri Khan Tenriden aşağı değildir. Buraların en küçük zirveleri yanında Avıupanın Alp Dağları küçük kalır. Işık Göl­den Doğu Türkistan yaylalarına giderken geçilecek mezkûr üç muvazi sıradağların üçüncüsünü teşkil eden «Kayınîı-Jzıgart» silsilesi ve ‘ bil­hassa bunun cenup yarısı destanlarda türklerin en eski atası «Türk» ün asıl durağı olarak tanınmıştır. Eski kaynaklarda ismi «Izık Art» yahut «Adhık Art» (yani mukaddes geçit) yazılan dağ bugün haritalarda oradaki kırgızlârm söyleyişine göre «Isıgart» şeklinde kaydolunmuş- tur. Destanlarda kazak söyleyişine göre «Asgar» (=Asıq-art) söylen­miştir. Umumiyetle burası türklerce «Tefıri Dağı» - «Tiyanşan» m en mukaddes noktası sayılmıştır.
Türk destanı diyor ki: «Türklerin atası olan «Türk» bütün doğu taraflarını gezdi. Nihayet bir-yere geldi. Oturmak için orasını uygun buldu. Buranın adı «Isıq Göl» dü. Çünkü burada deniz vardı. Suyu sıcaktı. Çeşmeler çok olup yanında zengin otlaklar olan büyük dağ­lar vardı. «Türk», Tanrıya yakarıp orasını istedi..-'Yakarışı kabul olu­nup orada ikamet etti. Bir gece «Türk» bu civardaki büyük dağın başında ateş gördü. Gündüz oraya gitti. Ateşi bulamadı. Fakat orası pek hoşuna gitti. Güzel otlakları vardı. Sevindi ve o dağa «Idhuq Art» adını verdi. Keçeden türk çadırım, soğuğa karşı koyun deri­sinden kürk ve («qulaqçm» yahut «tımaq» denilen) türk kalpağı dikmek usulünü «Türk» orada keşif ve icat etti».
Bu ’ dağ çin kaynaklarında «Sien-sse-çu-çe-şi» adı ile. geçer. Bu rivayete göre bu dağlar pek soğuktu. Türklerin atası «Na-tülu-şe:» (yani «Natul Şad») ,burada ateşi keşif ve onunla ısınmayı icat etti. Bununla kardeşlerini soğuktan korudu. Bu yüzden «Na-tulu-şe» yi padişah tamdılar ve «Türk» adım verdiler^{4 5 6}).
Türkistanın Türk destanlarında daima «Asqar Asqar Asqar Tav 8 Asqar Tavdan biyik tav bar mı?» yahut «Asqar Asqar As- qar Tav 8 Asqardan büyük tav bolmas 8 Başına balaban torgay çırlap uçup yete almaş 8 Bavrına közen qazıp öte almaş» °) gibi şekillerde söylendiği gibi Anadolu türkleri de kaç asır Önce Türkistandan ayrıl­mış olmalarına rağmen bu «Aşqar» dağını söylüyorlar: (Atıma bin­dim de .gittim Aşcjara 8 Çok güzel sevdim de aydın aşkâre) ^T).
Yukarıda adı geçen üç muvazi dağın birleşme noktasını teşkil eden «Ak Çiyrek» (kırgızca «Aq Şiyrek») dağı 50 kilometre uzunluğunda, 30 kilometre genişliğinde, 5-6 bin metre yüksekliğinde ulu bir dağdır, ki «Narın» (Sır-Derya) ve Sarıbaş (Tarım) havzalarının su ayrımı hat­tını teşkil eder.
Bu üç muvazi esas dağın batısında (Işık Göl tarafında) «Terskey Alatav» sıradağları uzandığı gibi doğusunda (Doğu Türkistanın Tarım havzası tarafında) da «Gök Çağal» sıradağları uzanır. «Gök Çağal», «Khan Tenri» den başlayıp cenupta «Ak Say» ırmağına kadar devam
erler. Aşağı yukarı 350 kilometre uzunluğundadır. Eski çinlilerin «Kuş Geçmez Bidil» dedikleri «Bidil Art» (1480 metre), pek yüksek olaıı «Canar-t» ve yüksekliği daha ölçülmemiş olan «Boz Tağ» tepeleri bu­radadır. Umumiyetle bunun tepeleri 5-7 bin metreden eksik değildir. Bütün bu dağlar doğudan «Bay», «Aksu», «Uç Turfan» şehirlerine hamakta olup Tarımın sol kolu olan «Tavışkan-Derya» (Kaşgarlı Mahmudda: «Tavışqan-Oküz» ) bunu delerek geçer ve sonra hep bu­nun eteğinden akar. Rus-Çin sınırı da bugün bu sırt üzerinden geçiyor.
Bundan sonra «Tenri Dağı» şimalden «Ak Say» ırmağına var­makta olan «Gok Kaya» (5500 metre) dağlarından başlıyarak «Kaş­lar Tav» adını alıyor. 200 kilometre uzanan bu dağ sağ tarafına ken­dine muvazi olarak batı-cenuba giden «Kara Koyun» sırtlarını ve batı- şimal istikametine Ferganenin doğusundan batısına uzanan «Fergane» dağlarım verdikten sonra «Süyek» adındaki sırtlar vasıtası ile Pamir zümresinin şimal bölümlerini teşkil eden «Alay» sıradağları ile borleşi­yor. Burası Tenri Dağının nisbeten alçak yerleridir, ki «Yedisu» dan ve umumiyetle Batı Türkistandan Kaşgara inilecek en kolay, hattâ kışın bile yol veren geçitler burada bulunur. Bunlardan «Tirek» (3900 met­re), «Turugart» (3880 metre), «Toyın» ve «Süyek» geçitleri bellibaş- iıîarıdır. Bunlardan birincisi bugün Işık Göl ve Narın taraflarından Kaş­gara geçen ve üzerinde en çok yürünen geçittir. «Turugart» (Kaşgarlı Mahmudda: «Turug Art») ise «Yedisu» dan Doğu Türkistana dağ üze­rinden tiren yolu geçebilecek biricik kolay geçidi teşkil eder.
. , . . «Süyek» sırtına bitişik olan «Alay» sıradağları
«Alay» ve «1 urkıs- ~ ... ’ .