A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Ö
Bunların l'ars diline yakınlığını göstermek için birkaç kelime veriyoruz:
Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü

	Farsça	Yagnub	Yagnub	Yagnub	Yagnub
Se	(üç)	lir ay	ter ey	saray	siray
dik	(köy)	mayn	rneyn	meyn	■me'in
giyah	(ot)	vayeş	uy eş	veys	vcş
dod	(duman)	payesi­	payist	past	paizd
da s	(orak)	dir ut	dirut '	dar us	darus
ralı	(yol)	ruut	ruut	rus	rut
sek	(köpek)	kot	kot	kos	koot
goft	(o dedi)	avu	avu	avu	avi
mîbud	(oluyordu)	uuteşt	vuta	viça	veçe ^10J).
	Eski soğdçadan	bir çok es	erler kalmıştır.	Doğu Türkistan kazıları

rnek için bir cümle (Rosenbergden):
İş ykny çnn kndi wyh yw knd ıtyry dhw’ mrty nyjy’nt rty çnn ptsurdh gw yiv mrty prw nyw rdhh ıvytrty’pnyn gw’dhwty prw’nyw rdh rty’yk dhwr zyh şıo’nt rty çnn gıo'yıo kpnı/yky’ wnty rty gw dhyiüty’ w kştyçkry’: yani: «Bu iki kişi gibidir ki şehirden ve aynı kapıdan çıktıktan sonra bunların biri bir yolu, öteki başka yolu ta­kip ederek gittiler. Epeyce mesafe gittikten sonra bunların biri ba­lıkçılıkla, öteki ekincilikle meşgul olmağa başladı»¹⁰⁰).
Bu cümledeki kelimelerden farsçaya uyanlar şunlardır: dhıo—do, ' mrty=merd, rd/ı=:rah, dlıwr=zdıiY, şıvnt—«şuden», dhyıvty’—dovum, kştyçkry—kist u kân.
Gerek Suğdakçanm bu örneklerinden ve gerekse bu dili bugün temsil eden Yagnub lehçesinden görüldüğü üzere, Mâverâünoehir İran­lIlarının islâmiyetten önce konuştukları dil (yani suğdakça), Mavera - ünnehirde islâmiyetten sonra kuvvet alan ve bugün yaşıyan l’arsî taçikçeye göre tamamen başka bir dil olmuştur.
. iio*) Bk. Tadjikistan mecmuası, Taşkent, 1925 te M. Andreev’in «Tacik Etnografisi» adlı makalesi.
ı°5) Bullçtin de VAcademie des Sciences de Russie, 1910, p. 817 f.
Sogdç.a muhtelif şivelere ayrılmış bulunuyordu. Meselâ şimdiki hayranı (eski «Isfîcâb» yani «Sefîd Ab» — «Aq Su») şehrinin ahalisini teşkil eden Suğdakların dili, El-Bîrûnî’nin verdiği malûmata göre, ayrı bir şive olmuştur. Soğdça vesikalarda da bu lehçe farkları görülmek­tedir.
A
«Tacik Kelimesi
ve
Taciklerin Menşei
rapların, «Tayy» kabilesi adının bîr pehlevî ta- havvülü demek olan «Tacik» kelimesi¹⁰¹⁵), Tür- kistanda evvelâ bilhassa Araplara itlâk olunmuş, Orkhun türk âbidelerinde de Araplar « Tezik >• tesmiye olunmuşlardır. Türklerden alarak Cinliler de Araplara «Daşik» demişlerdir; eski «Tacik» den ermeni müellifleri şimalî Arabistan mâ­nasında «Tâckastan» tâbirini kullanmışlardır¹⁰⁷). Fakat Araplar geldi­ğinden bir iki asır sonra «tacik» kelimesi, umumiyetle «müslüman» mânasında kullanılıp, Milâdın on birinci asrında artık yalnız «farsça konuşan Iranlı» mânasında kullanılır olmuştur. Bu mâna ile «Tacikler» yani farsça konuşan İranlılar, Türkistanda nispeten son devirlerde bil­hassa Eftalit ve Sâsânîler devrinde ticaret maksadıyla ve yahut Sâsânî Irandaki sınıf ve din mücadeleleri sonunda ve daha fazla Araplar dev­rinde, hâkim milletin cebren yaptığı muhaceretler sonunda ve tüccar sıfatıyla Türkistana gelip dolan unsurlardan ibarettir. Bunlar meselâ Bukhara ahalisinin «Istahar» dan geldiği ve Iranın edebî saray farsçası de konuştukları¹⁰⁸), Taşkendin şimalindeki «Şelci» şehrinde yaşıyan en bin kadar Tacikin Isfahandan gelmiş olduğu ¹⁰¹⁾), Terganedeki Ta­ciklerin ise Iranın her tarafından, her bin haneden bir hane olmak üze- je, ayrılarak Sâsânîler devrinde gönderilmiş oldukları ^no), Arap coğ­rafya eserlerinde kayıtlıdır. Umumen Araplar Horasanda, divan ve muamelât dili olarak arapçayı değil, farsçayı kullanmışlar, Sâmanîler ise bunu terakki ettirmişler, bu da memlekette farsçanm revacına bü­yük sebebiyet vermiştir. Ferganedeki Iranlı Tacik unsuru ancak Grek- Baktriya saltanatı devrinde gelmiş ve burada önce yaşıyan «Saka» ve «Kuşan» kavimlerini ve Şarkî Sogd kabilelerini yutmuşlardır. Taşkent ^{62 63}
civarında, daha yedinci asırda Soğdlular yaşadığı, halde, onuncu asırda burada Farslar «fasih farsça» konuşur oldular. Evvelce Buda merkezi olmakla «Bukhara» adını (bu kelimenin aslı sanskıritçe «Vîhârâ», bu­dakların medrese ve manastırı demektir) alan şehre gelip yerleşen İran­lIlar tagallüp ettikten sonra, burası bir Zerdüşt dinî merkezi şeklini al­mıştı. Araplar birinci defa Türkistana geldiklerinde elli bin kadar arap ve tacik ailesini Türkistana hicret ettirdiler; Uratepe müstesna olmak üzere, Fergane ve Şaş taraflarına çok arap ve tacik, sonra da mütema­diyen İrandan muhacir gelmiştir. Bu muhacirler Bukharada ve diğer bazı şehirlerde her evin yarısını işgal ederek yerleşiyorlar; ve yerli aha­liyi oturdukları «iç şehir» («şehristan») dan «rabd» lara koğuyojrlar- dı ^{1! 1}). Bukharadaki Farsların dili Sâsânî İran padişahlarının merkez mıntakalarmda konuşulan «derri» lehçesi idi ^J1-) ki, farsçada padişahın saray dili demek olan bu kîhçe, türkçedeki «khâkanî» ye mukabil idî. Zaten İslâm devrinde edebî farsça dili Mâverâünnehir ve Horasanda tekrar hayata dönebildi. Araplar ve Sâmanîler zamanında bu Fars-1 a- cik unsuru Türkistan ve Mâverâünnehirde öyle kalabalık idi ki, han­lılar Mâverâünnehri «İranşehir» ve yahut «İraniyüîâlâ» tesmiye eder olmuşlardı *^1:l) .Bu meseleye temas eden Kaşgarlı Mahmud da «Mâ­verâünnehir Türk ülkesi idi, şimdi tamamen bir Acem ülkesi gibi oldu» diyor, Soğdlular «Suğdak» adıyla ancak Yedi Su şehirlerinde yaşıya- bilmişlerdi. İslâm devrinde Mâverâünnehre gelen Tacik unsurunun ke­safeti ve medenî tagaîlübü her yerde kendisini gösteriyordu. Gerek Sâ­manîler ve gerek fCaTabanlılar devrinde buralara gelip yerleşen Arap­lar gibi bütün Türkler de farslaşıyorlardı.
T