A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

B
Bugünkü Kırgızlar
ve Urukları
ugün Kırgızlar «Khuten», « Kaşgar » sınırından Semerkand (Cızakh) civarına kadar, «İle» ırmağı havzasından Hindügûş eteklerine kadar bütün Orta Tiyanşan ve Pamirde yaşıyorlar. Rusya sınırında sayıları 1923 yılı hesabında 614.551 kişi gösteriliyor. Doğu Türkistanda, Kornilov’un hesabına göre, 43.000 kadar sayılıyorlar. Kırgızlar, galiba on altıncı asırda aldıkları askerî bir duruma göre «Ön» (yani sağ kolordu—bıran- gar), «Sol» (yani sol kolordu — cuangar) diye iki büyük kola ayrılıyor­lar. Eskiden göçebe türk ananelerine pek sadık olan bu kavim, bugünde de savaşçılık ve siyasî teşkilâta çabuk alışmakla temayüz ediyor. Türk destanlarının en zenginleri bunlarda saklanmıştır. Bunlardan tarihî çağ­lara ait destan olan «Manas», şamanî efsaneleri tipi destanlardan da «Er Tüştük» pek mâruftur. Türkistan millî savaşlarında Özbeklerle bir­likte en çok faaliyet gösteren unsur bunlar olmuştur. Aralarından ül­kücü münevverler yetişmiştir. Menşe ve kavmiyet bakımından sarışın Türk-Türgişlere yakın, doğrusu «Türk» unsurunun göçebesi olmakla beraber, uzun asırlar Orta Tiyanşandaki Kıpçak, Kazak uruklarıyla ka­rışma sonunda Kırgızların dili, on birinci asırdaki Kaşgarlı bilginin bı­raktığı Orta Tiyanşan göçebe Türk lehçeleri örneklerinde görülen şive­den farklı olmuş ve kazaklaşmıştır. Bununla beraber, Profesör Samoi- loviç’in dediği gibi, bu lehçe kendisinin, şimdiki Türkistan medenî Türklefi, Kent Türkleri lehçesine yakınlığını gösteren hususiyetlere de maliktir, yani asıl yapısını muhafaza etmiştir. Bu lehçenin Kent Türk ve Özbek topluluklarıyla Kazakların dil ve hars sahasında birleşmesi yolunda vasıta rolünü ifa edeceğini tahmin edebiliriz.
Kırgızlardaki ikili uruk bölümüne göre «Ön Qol» da «Tagay», «Edigene», «İçkilik», «Monguş» urukları vardır. «Ön Qol» esasen Ta- gay ve Edigenelerden ibaret olup, İçkilik ve Monguşlar «Edigene» uruğunun arışları sayılır, ön Qol’daki uruk, oymak, arış ve soy bö­lümü şöyledir:
TAGAY uruğunda şu oymaklar vardır: Buğu (arışları: Arıq- Toqum * {soyları: Küçük, Öndün, Sirke=Sarıg], Baba [soyları: Çük, Çöd, Çilbek], Böri [soyları: Qara-Böri, Sarı Böri], Qıdıq [soyları: Yaqşılıa, Yamanbay, Turgay, Khuday-Bagtı. Qara-Qoytun, Bıyüm],
Celden [soyları: Quraçbek, Sarı-Qatın, Balıq], Allahyad, Toqaç, To- qabay, Toqay, Tülöbay, Selmek [soyları: Toğulbay, Çökür], Tenimseyit- [soyları: Subaq, Ayan], Belek [soyları: Şapaq, Min-Murat, Taıırabek,. Bir-Nazar]); Sarı-Bağış, (arışları: Mongul=Biri-Bulat [soyları: Asıq,. Isıq, Çirteki, Çagal.daq, Abla, Sabar, Çeçey, Tazlar, Qalmaq-Cantay, İdeger, Eyüge, Monguldar, Yarban-İtegen, Baş-Körül]); Soltu (arış­ları: Bölükbay, Qıtay, Tolqan [soyları: Çun-Bağış, Qanay, İsa-Khoca, Karı-Boz, Quytu, Çalbaq, Qaraqçı]); Bağış (arışları: Qutluq-Sarı, Çı- çar); Cirik (arışları: Qara-Qol [soyları: Nogay, Qunçay, Nazar], Sa­zan [soyları: Tagay, Şarı-Küben], Üç-Tamga [soyları: Baqtı, Qızıl- Toqıım, Duvan, Sarıça], Aq-Çuvaq); Sayaq (arışları: Tün-Qatar, Beş- Kempir, Kül-Çugaç, Qurman-Khoca, Tüntey-Çura); Bassız; Çun- Bağış.