A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Burada gazetenin dilinden bir numune vermek için birisinin Moskova seyahatin a ait hatıratından şu cümleleri nakledelim :
«Semer (Şamara) şehvide biz bargen fnyizler tokhtâb qalib bizlernin Mes- kevğa kitediirgân fayizdeğe köçub olmağımiz lazım boldi. Badezân ol şehirni ki- ciğaça hayli temaşa qıldiik. ikinci İdin Vnyenm Sabranya bahçeside . oltürgânim- da bir tatar qımızfurusğa rast keldüm. Bol qımızfuruş adamnın ükesi Peterburg yaqınıdağı Kranştat’da vayenni okaznoy imam iken. Bol şehirde mescidyoa ikan Efsus qıldın^ taaccüb qüdım, ki pad;sah-ı azam impiratorımıznm . zamanlarida her kim ozmin dîn ve milletide ber qarar fârigül-bâl keyfe, yeşâ’ muhayyer bolgan halde nıçun alanım müsülmân bolub mescidları yoq* ve kem bolsalar hem otuz evlik miisülmânler bâr ikenlcr. ...». («Tüzemni gazit» 1910 yılı, Nr.-78-79).
yeni (savtî) usulü elifba, kıraat, coğrafya, hesap ve tarihi islam gibi, o zamanın Tiirkistanı için yeni olan mevzulara ait iptidaî ders kit pla- riy'e eski mahallî hayatı tenkit için yazılan bazı tiyatro ve hikaye ki­taplarından ibaretti. Birinci Özbekçe yeni usul elifbalar, Seyyıd Resul Khocanın 1900 yılında Taşkentte tabolunan «Üstazi evvel», Münevver Karinin 1901 de tabolunan «Edib-i evvel» adlı eserleridir. Zıkrolunan yeni Özbek edebiyatı hâdimlerinden bazıları eserlerini farsça da yazmış­lardır. Semerkandda Behbudî, Seyyıd Âhmed Vaslî, Hacı Mu in, Sad- reddin Ayni, Bukharalı Fitrat o cümledendir. Bunlardan 1925 te vefat eden Seyyid Ahmed Vasli azerî türk şivesiyle de yazmış, eski Fuzulî’yi ve yeni Sâbir’i muvaffakiyetle taklit etmiştir. Semerkand ye Bukharada larsça yazan muharrirlerin özbekçesi zayıftır.
Tiyatro işleri, Behbudînin «Peder kûş» adlı eseriyle başlar. Mez­kûr eser ilk defa olarak 1 9 1 3 te Taşkentte Kalizey tiyatrosunda sahne­ye konulmuştur. Daha Hacı Mu’înin «Toy», Ferganeli Hekimzade Ni- yazinin «Açlık Kurbanları», Abdullah Bedrinin «Cuvanmerg» \adlı eser­leri meydana çıktı. Şiir ve hikâyelerden ve edebî eserlerden Seyyıd Ahmed Vaslinin «Gencine-i hikmet», «Edeb üçl-din», « Ayn ül-edeb», Behrambek Devletşahyefin «Millî eş ân tercüman» adlı kitapları ve Ab­dullah Evlâninin halkı intibaha davet eden şiirleri, anmaya değer. Bir
i
de rusça tahsil eden zevattan Semerkandlı Kokanbay Abdulkhalikovun 1904 te neşrettiği «Çiçek» ve «Arıcılık» gibi pratik mevzulara ait eser lerin tercümeleri tabolundu.
İçtimaî es îrlerden Abdurrauf Fıtratın «Necat» ve « Âüe» adla­rında dinî ruhtaki eserleri, «Münazara» ve «Seyyah-i Hindî» hicvî ve tenkidi yazıları. Türkistanda olduğu gibi, Afganistanda da mâruf oldu (farsça yazılan bu son eser rusçaya da tercüme olunmuştur). Kazan Türklerinden de bazıları, Türkistana gidip çok mühim hizmetlerde bu­lunmuşlar, bazı âsâr ve gazeteler neşretmişlerdir. O cümleden Beketmır oğlu Âhmetcan, Muallim Şakir Muhtarî, Şakir Süleymanî ve muallim Muhtar Bekir ve Kari Abdurrahim Taci, İsmail Âbidof, Gazi Yunus (Gazi Âlim), Nogay Korganlı Tahir mâruftur. Bunlardan Şakir Süley­man! 4 cüz olarak çıkan «İslâm tarihi», vaktiyle Khıyva hanı IsfendiyaT Han huzurunda muallimlik eden Muhtar. Bekir de «Mufassal Türkistan Coğrafyası» adlı eserlerini yazmışlardır. (Bu son eser inkılâptan sonra tabolundu). Abdurrahim Taci (müstear ismi «Tiken»)nin de düzgün Özbekçe güzel şiirleri vardır.
Bu eserlerle beraber 1905 inkılâbından sonra vakitli matbuat ta
lerledi. Bunlar da «Terakki» (1906-1907) (Taşkent, muharriri İsmail "Abid^v), «Khurşîd» (1906-1907, Taşkent, muharriri Münevver Kari),
«Şöhret» (1907-1908, Taşkent, muharriri Abdullah Evlâni), «Asıya» (1908, Taşkent, muharriri Ahmetcan Bektemirov), «Bukhara-i şerif» ( 1912-1913, Bukhara, muharriri Mirza Celâl Yusufzade, naşiri Mirb** delev), «Turan» (1912, Bukhara, muharriri Mirbedelev), «Semerkand» (1914, Semerkand, ^muharriri Mahmudkhoca Behbudî), «Seday-i Fer- gane» ( 1914-1915, Khokand, naşiri Abidcan Mahmud, muharriri Aşur Ali Zahirî), «Sada-i Türkistan» (1914-1915, Taşkent, muharrirleri Mü­nevver Kari, ve Übeydullah Hoca) gazeteleridir. Bunlardan «Bukhara-i şerîf» farsça, «Semerkand» ise türkçe ve farsça idi.
Yine mecmualardan Mahmudkhoca Behbudînin 1913-1915 yılla- ımda Semerkandda mecmuası; Molla
Âbdurrahman Sadık oğlu- tarafından muhafazakâr ulemanın naşiri ef­kârı sıfatiyle Taşkeptte 1915 te başlayıp neşrolunan «Islâh» mecmuası; Aşur Ali Zahirinin 19 16 yılı sonunda, bu satırları yazanın da yakından ^]’^tİ^ralciyle başladığı aylık «Yurt» mecmuası; Taşken»
te Novikov adlı bir Rus tarafından 19 1 5 ten “başlayıp ziraâte ait neşro- lunan aylık «Dihgan» zfcedilmelidir. «Terakki», «Khurşîd», «Şöhret». «AsTya», gazeteleri, hükümet tarafından kapatıldılar. Semerkandda çı- kan «Âyine» mecmuası ve Taşkentte neşrolunan «Sada-i Türkistan» gazetesi, o zamandaki münevverlerin çoğunu kendi etrafında topla­mışlardı. Yukarıda da bahis mevzuu olan bu son gazete, Özbeklerden rus mektebi görerek hususî avukatlık yapan Übeydullah Khocayevia iştiraki ile neşrolunuyordu. Übeydullah sosyalist - revolüsy öneri erden arkadaşı Vadim Çaykinle beraber Endicanda bu gazetenin rusçası de­mek olan «Colos Turkestana.» gazetesini neşrediyorlardı.
Taşkent ve Bukharada bu sırada müslüman matbaaları tesis edildi. faşkent zenginlerinden Gulam Haşan Arifkhanovun tesis ettiği matba- ada litoğraf usuliyle pek çok farsça ve türkçe eski eserler tabolundu. Taşkentte müslüman eserleri tabeden rus matbaalarından Borsov, Bu- /vharada Livnin matbaası da tarih ve edebiyata ait bir çok eserler, Ne- vaînin «Hamse»si, Ahmed Y^sevînin «Divan»ı, «Tarikh-i Selim», «Tuh- fetuzzâ irin», «Qandiyye», «Narşakhî» tarihleri, Ebamüslim rivayetleri, Temurnameler, Şehname tercemesj gibi mütaaddit eserler sarı kâğıda tabolundular.
Harbi umumî esnasmda Türkistan da türk ve İslâm matbuatı pek süratle ilerledi. Taşkentte yeni eserler neşri için «Türkistan» diye~bı7" neşriyat şirketi de tesis edilmişti.
İnkılâba kadar Türkmenler içinde müstakil edebî bir hareket gö- ilmedi. Rus hükümetinin neşrettiği «Mecmua-i Mâverâ-i Bahr-i Kha- zar» da, Türkmenlerden hiçbirini kendisine celbedemedi. Tatar ve tus

matbuatına kalemleriyle iştirak edenler de azdı. Sonunculardan Khan Yomudiski, yine yukarıda (s. 3 70) de ismi mezkûr Mervli Emir Hacı- ınn Petersburg Üniversitesini ikmal eden oğlu Kakacan Berdiyevin bazı ıüs etnoğrafyacılarına (Samoyloviçe) verdiği malûmat matbudur. Khan Yomudiskinin Astarabad Türkmenlerîne dair 1911 de Taşkentte neş­rettiği makaleleri mühimdir. Kırgız (Kara Kırgız)lar da bu vazıyette idiler. Bunlardan Ufada Kazânlı İslâm ıslahatçılarından Ziyaeddir Ke­malinin medresesinde tahsil eden Kırgız talebelerinden İşanali Araba- yev, 1911 de ilk olarak kırgızca neşriyata başlayıp, Molla Kılıç adlı bir kırğız sairinin Yedisu zelzelesine ait şiirlerini neşretti.
1917 de başlıyan rus inkılâbının her yılı Turkis- 1917 İnkılâbından tan için bir devir oldu. O yıl sonunda bolşeyikîeriri Sonraki Neşriyat hâkimiyeti yerleşip de, kendi mesleklerine uymıyan vV kendi sansürlerine tâbi olmı^an bütün neşriyatı me^:n’edinceye kadar, Özbekistan ve Kazakistanm her tarafında rnuhte- lif siyasî mesleklere, millî hayatın muhtelif meselelerine ait risaleler,
• muhtelif şehirlerde gazeteler neşrolunmaya başladı.^Kazakistanda, Oren- burğda <
Kazak münevverlerinden Alikhan Bükeykhan ye arkadaşlarının fikrine iştirak etmiy eni erden' bir kısmı «Üç Cüz» (Üç Yüz) adında sosyalist fnkâ tesis edip Taşkentte haftalık «Üç Cüz» gazetesini neşrettiler (mü- harriri: müteveffa Köîbay Togusov idi). Kazak milliyetçileri ise, Taş- kentte «Birlik tuvi» (muharrirleri: Khocan oğlu Sultanbek, Çokay oğlu Mustafa, Balgınba'y oğlu Hayreddin), Semipalat’ta^ «Sarı Arka» (mu- hârrirleri: Kazakların en ileri gelen münevverlerinden Abbas oğlu Ha- hîTT'darsık~~â§uTtayımcan), Khan Ordası’nda «Uran» (muharriri İstan­bul c a'tahsil gören Abdulâziz Musa) gazetelerini tesis ettiler.
Ö
:selen millî şâiîlerdırTTBunlarclan Çol-

suf, o vakit bu inkılâp çağında yü

zbekistan d a ise, Taşkentte «Necat» (muharriri: Münevver Kari), «Kineş» (Türkistan müsîüman merkezi şûrasının naşiri efkârı, muhar­riri: Ahnıed Zeki Velidi), «Turan» (muharriri: Muhammed Emin E- fendizade), «Uluğ Türkistan» (muharriri: Kebir Bekir)* Khokandda «Tirik Söz» (muharriri: Abidcarjı), «El Bayrağı» (muharriri: tarihçi Salı oğlu Bulat), Semerkandda
pari ile Magcan ileride ayrıca bahis mevzuu * olacaktır. 1917 de neşro- İunan muhtelif edebî ve içtimai eserlerde, şiir mecmualarında pek tabiî olarak istisnasız bir neşat ve umut görünüyordu.
Bolşevik devrinde millî edebiyat 1918-1925 yıî- Bolşevik Devrin- larında pek zayıf düştü. 1925 ten sonraki matbu- deki Edebiyat at ise, tamamiyle hükümet neşriyatına münhasır kaldı. Fakat Sovyet dahilî siyasetindeki inkılâplar neticesinde, bilhassa 1923 yılından sonra milliyetçi gençler ve biraz sonra da ihtiyarlar bile Sovyet çerçevesinde işlemeğe başladılar.t Bugün vakitli tiirk komünist matbuatı çok genişlemiş ve bazı şehirlerde bilhas­sa teknik itibariyle pek mükemmel bir durumdadır. Türkçe günlük ga­zeteler muvaffakiyetle idare olunuyor. Matbaaları, mürettipleri, ressam­ları, fotoğrafları, muhabirleri hep yerli Türktiir. Kazakistandaki gaze­teler şunlardır: «Enbek Tuvi» (1919-1920, Orenburg; bu gazete eski «Qazaq» gazetesinin yerine çıktı). Onun devamı olan «Enbekçil Qa- zaq» (1921 den. başlayıp hâlâ [1928] da devam ediyor. İlk önce C- renburgda ve şimdi Kızılordada neşrolunuyor, Kazakistan merkezi hü­kümet ve fırka naşiri efkârıdır; muharriri Tuğcan oğlu Abbastır). Yine «Kidey Sözi» (Omsk 1920), «Avul Tili» (haftalık, Kızılorda), «Tilşi» (haftada 2, Almalı), «Kidey» (haftalık, Aktübe, 1925 denberi çıkı­yor), «Avul» (haftada 2, Kostanay), «Cumusker Ti!i» (Öyşük V-: Gur’yevde çıkar). «Kidey Tili» (haftalık, Astarkhan), «Qazaq Tili» (haftalık, Semi de. 19 19 danberi çıkıyor) gazeteleri ve Taşkentte üni­versite talebesi tarafından «Kidey Aynası» mecmuası çıkıyor. Önceleri Taşkentte «Aq Col» gazetesi (muharrirleri: Khocan oğlu Sultanbek, Bermecan oğlu Azimbek), ve ilmî edebî «Sana» mecmuası çıkıyordu; Turkistaııın kabilelere göre cumhuriyetlere taksiminden sonra lâğvedil­diler. Şimdi Kızılordada «Qızıl Qazakıstan», «Cana Mekteb», «Ayal Tenkdigi», «Leninşil Cas», Semide «Tan» mecmuaları neşvolunuyor. Bunlardan «Qızıl Qazakıstan» da iktisadiyâta ve «Tan» mecmuasında edebiyat ve halkiyata ait makaleler çok bulunmaktadır. «Tan»m 1925- 1926 yıllarında neşrolunan nüshaları, hakikaten zengindir. «Înbekîi'l Qazaq» gazetesi 192 7 yılı 2 7 sonteşrininde bininci sayının bayramını etti. Bu gazete, 12-13 bin nüsha tabolunuyor. Kazakların bütün mühim kuvveleri, eski kabakçılardan Mir Çakıp da dahil olduğu halde, bu ga­zetede yazıyorlar. «Qızıl Qazakıstan», komünist fırka merkezinin mec- muasıdır. 192 î den bugüne (1926) kadar 68 nüsha neşrolunmuştur. «Cana Mekteb» ise, maarif komiserliğinin terbiy.evî ve ilmî mecmuası dır. 1925 tenberi 35 cüz neşrolunmuştur. «Ayak Tendiği» kadınlara, «Leninşil Cas» gençlere mahsus mecmualardır. 1928 sonkanuhundan