A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

« maksadımız Rusları bizim metalibimizi kabule mecbur edecek
volları bulmak, gizli teşkilât ve mücahit teşkilâtına asrı millî siyasî ruh vermek, aralarına girip çalışarak emîr taraftarlarım ve mutaassıplarını ortadan çıkarıp yerine millî Cemiyete sâdık ve faydalı şahsiyetleri ge­çirmek ve bu teşkilâtı genç münevver istiklâlcilerin askeri, onların mun­tazam çeteleri şekline sokmaktır. Eğer Ruslar Türkistan, Kazakistan ve Başkurdüstanda askerî v_e İktisadî işleri yerli müslümanlara vermeğe razı olurlar, Bukhara ve Khıyvanın tam istiklalini kabul ederlerse ken­dileri ile sulh akdedip açığa çıkmağa hazırız; aksi takdirde Sovyetlere karşı dahilden ve hariçten taarruzlara başlanacağı günlerde kat ı surette ciddî bir askerî ve siyasî kuvvet sıfatı ile meydana çıkmağa hazırlana­cağız. Türkistanm İver üç (şarkî, cenubî ve garbî) mmtakasma Taşkendi her hususta merkez edeceğiz; şimdilik, Şarkî Bukharada Sovyet esasında millî hükümet ve resmî asker teşkiline, komşularımızla samimî müna-
sebet tesisine ehemmiyet veriyoruz. Sizden ricamız budur.ki, Ortasark- tâki siyasetiniz koca Türkistanın mukadderatını İslâm âleminin halâsı için tertip olunan plânlara kurban etmemek esasında olsun. Türkistana ait her nevi teşebbüslerini, ancak Merkez Komite vasıtasiyle yapmanız v_e millî Cemiyeti bir tarafa bırakarak, basmacılarla ve millî cidale işti­rak eden diğer zümrelerinizle münasebete girmemeniz, umumî menfa­atimiz iktizasıdır. Elyevm Şarkî Bukharada bulunan Bukhara emîrine hiç kimse tarafından bir nevi müzaheret falan olmaması lâzımdır. Buna gös­terilecek herhangi bir müzaheret²--) Cemiyetimize karşı düşmanca hare­ket telâkki edilecektir. Bir defa daha hatırlatalım, ki bolşeviklerin müs­temlekeleri Avrupa kapitalist devletleri elinden kurtarmak fikrinde sa­mimî kaldıklarını bir dakika için tasavvur ettiğimiz halde bile, Türkis­tan, kendi mukadderatını kapitalizmle sosyalizmin âkıbeti şimdilik meç­hul olan mücadelesi ile bağlayamaz. Türkistana ait siyaset, işte bu esas­lara göre tâyin edilmelidir» ^22a).
Bu sözle Cemal Paşaya, Türkistanın siyasî ve askerî kuvvetlerin­den istifade ederek, Hindistanı İngiliz esaretinden kurtarmak gibi hayal­lere Türkistan meselesini karıştıraması kat’î surette talep edilmiş oldu, ki Paşanın hiç te hoşuna gitmedi.Fakat «Cemiyet», tecrübeli siyasî* adam­ları az olmasına rağmen, tuttuğu istikamette muntazam olarak çalıştı. Müslüman komünistlerinin faal uzuvlarını kendi yolunda çalıştırabildi. Butun bu vilâyetlerde Sovyet kongreleri, komünist fırka içtimaları, her yerde polis (milis) teşkilâtı idare makineleri gizli millî Cemiyetin nüfuzuna; Bukhara, Taşkent, Semerkand ve Khokand’da amele esnaf teşkilâtı da aynı Cemiyetin «sosyalist tüde» sinin âzalan nüfuzuna girdi. Siyasî teşkilâta hiç çalışmamış olup görgü ve tecrübesi olmayan Türkis­tanlılar için bu, büyük bir muvaffakiyet ve istikbal için umut verici bir isti. Meselâ, Khıyva, Taşkent ve Orenburgda hükümet ve fırka makine­lerinde çalışan zevatın çoğu Cemiyete dahil değilse de, tamâmiyle birlik namına çalıştırılıyorlardı ve nasıl çalıştırıldıklarını kendileri de bilmez­lerdi. Gizli teşkilâtın böyle bir muvaffakiyeti, meselâ 1917 senesinde hiç tasavvur edilemezdi.
1921 yılı eylülünde Türkistan Millî Birliğinin umumî nizamnamesi de Semerkand içtimalarmda kabul edilip, neşredildi. Buna göre cemi- yetin şubeleri kavmiyet itibariyle değil, ülkenin coğrafî taksimatına göre Bukhara, KH.yva, Şarkî Kazak.stan, Garbî Kazakistan, Özbekistan (ö
“²⁾ Burada Afgan hükümeti tarafmdan yapılan müzaheretler kasdedilmiştir.