A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

İngilizler temas etmeliyiz. Diğer müttefikler Sibiryada ve
Ingilizler de Türkmenistanda bulundukları zaman İngilizler Taşkent ve Ferganede de faaliyette bulundular. Bunu Mösyö Castagne, basmacılığa ait risalesinde^{309 310}), «Rus inkılâbından sonra Tür­kistan» nam makalesinde ve İ918-1922 yıllarında İngilterenin Kaşgar konsolosu olan kolonel Eterton, Amerikada neşrettiği hatıratında³¹¹) zik­retmektedirler. Eterton‘un arkadaşları olan lngiliz-Hind ordusu zabitleri kolonel Baıley ve kaptan Blacker, daha 1918 yılı ağustosunun 18 inde Taşkende vasıl olmuşlar ve Beyazrus teşkilâtları, ile münasebat tesis et­mişler, ilk ve sonteşrinde Orenburg da general Dutov un nezdinde ve Taşkentte daha diğer bazı zabitler bulunmuş, fakat bunların bütün ta­savvurları Türk ve Alman propagandası ile mücadele olmuştur. Müslü­manlarla, yani Başkurt v_e Kazak (Alaş Orda) kuvvetleriyle ve basma­cılarla münasebeta girmediler, belki s. 376 da anlattığımız gibi, Çekoslo- vakları ve general Kolçak ı müslüman askeri teşkilatına karşı çevirdiler. Daha aynı yılın 1 6mayısmda Taşkentte Sovyet «Türkstik» (yani «Tıirkes- tariski Tsentralniy Komitet Sovetov» Türkistanda sovyetlerin merkezi ic­ra komitesi) meclisinde harbiye komiseri, sonradan Sovyetlere isyan eden Osipov, yerli Türkistan müslümanlarınm kuvvetlenmesi Ruslar için bü­yük tehlike teşkil ettiğinden bahseden bir komüniste, «müşkül vaziyete düşersek bizf İngilizler kurtaracaktır. Çünkü Türkistanda Rusların mı yahut müslümanların mı hâkim olması meselesiyle İngiltere çok alâka­dardır» demişti³¹²). Halbuki bu zat İngilizlerle temasta bulunan bir za­bitti ve o vakit İngilizlerin siyaseti «Türkistan Beyazruslarm eline geç­meyecekse orasında kızıl Ruslar oturabilirler» demekten ibaretti. O se­bepten Mehmed Emin Bek, Kaşgar ve Sibiryaya adamlar gönderip yar­dım istediyse de, bir netice elde edemedi. Fakat 1919-192.0 yıllarında Türk ve Alman tehlikesi ortadan kalktıktan ve şarkta bolşevik propa­gandası artık Lloyd Georg’un zannettiği gibi bir hayırsız adaj'a gönde­rilip öldürülecek köpekler kadar ehemmiyetsiz şeyden ibaret olmadığı anlaşıldıktan sonra, İngilizlerin kıyamçı basmacılarla • münasebatı değişebilirdi. Vakaa Şirmehmed Bek kendi .hatıratında 1921 yılı ortala- tında Kaşgardaki în-giliz konsolosu hizmetinde bulunan müsiümanlardan Kindli Azam Han’ın kendisine gelip münasebet tesisi teklifinde bulun­duğunu ve Şirmehmed Bekte kendi tarafından-Muzafferi ve Abdüsse- lâm Karıyı Kaşgara gönderdiğini, fakat bu seferden bir netice çıkmayıp, mümessillerin Kaşgardan dönerken Çin hükümeti eline geçip az kalsın Bolşevik eline verilecek olduklarını zikretmektedir. Azam Khan, ihtimal bolşeviklerin Moskovadaki Türk zabitlerini ve Halil Paşayı, Narin yolu ıîe Kaşgara göndermek istediklerine ait çıkan şayialar münasebetiyle gönderilmiş olabilir. Kaşgar seferinin bütün tafsilâtını, bugün Hindistan- da yaşıyan Abdüsselâm Karının kendisi bana tafsilâtiyle anlatmıştı. Her halde İngiliz konsolosunun münasebeti, o gelen zatın dediği gibi olma­mış ve bunlar 1922 yılı başında Ferganeye dönüp gelmişler. Bunun se­bebi de, belki o zaman Enver Paşanın Şarkî Bukharaya gelip İngilizler için bir tehlike teşkil etmesi olabilir. Herhalde bolşeviklerin, basmacılara İngilizler yardım veriyor falan demeleri, yalnız bir uydurmadan ibaret­tir. Kolonel Eterton hatıratında, kendisinin Urumçu ve Gulca’ya kadar gidip dolaştığını, o zaman Cungarya’da Japon zabitleri de faaliyette olup onların siyaseti İngilizlerinkine aykırı olduğnu ve belki de Alınan­lara muvafık siyaset kullandıklarını yazmaktadır. Moğolistanda ve Tür­kistan hududunda japon siyasetinin bu mahiyeti 1920 yılı sonunda Guî- ca daki Tatar (müteveffa Nuri ve Veli Mehmediyevler) ve Kazak mü­nevverleri tarafından hususî adam ve sonra Ârif Kerimi gönderilerek Bukharada Türkistan Millî Cemiyeti merkezine ve bizzat bana bildirmiş­ti. Ve merkez Cemiyet te kendi tarafından Ârif Kerimiyi Gulca’ya mu­ayyen bir maksatla değilse de, «herhangi bir ihtimale karşı» göndermiş­ti. Fakat bunlar Evliyaata’da çeka tarafından yakalandılar. Ârif Kerimİ- den başka Taşkentli Yusufcan ve Sadreddinkhan hapsedilmişti. Taşkent- te mahkemeleri gürültülü olup mahkûm olduktan sonra bunlar hapisha­neden firar edebildiler. Bu vak’ayı da bolşeviklerin, Kaşgardaki İngiliz konsolosu ile münasebet tesisi için yapılan tedbir diye göstermeleri, sırf bir yalandan ibaretti. 1922-1924 yıllarında Kaşgarda İngiliz konsolos­luğunu kaptân Skrine ifa etti. Bu zat, 1926 da «Çin Orta Asyası» adı •îe neşrettiği büyük eserinde de görüldüğü gibi, bu memlekette siyaset­ten ziyade, folklor ve ilimle meşgul olmuştur. Basmacılarla hiçbir nevi münasebeti olmamıştır²¹⁸).